تور مشهد |تور لحظه آخري مشهد

هتل قصر طلايي مشهد

(بين المللي مجلل قصر طلايي)

تا ۱۸ % تخفيف قصر طلايي
۹۳% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل قصر طلايي مشهد

رزرو هتل قصر طلايي مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
يك تخته
۱۲ % ۱ –

۲,۷۹۰,۰۰۰

۲,۴۴۰,۰۰۰
۲,۷۹۰,۰۰۰

۲,۴۴۰,۰۰۰ ۵,۵۸۰,۰۰۰
۴,۸۸۰,۰۰۰
دو تخته
دبل لاكچري ۱۵ % ۲ ۲

۴,۵۹۰,۰۰۰

۳,۸۸۰,۰۰۰
۴,۵۹۰,۰۰۰

۳,۸۸۰,۰۰۰ ۹,۱۸۰,۰۰۰
۷,۷۶۰,۰۰۰
دبل آتريوم
پنجره به داخل هتل ۱۴ % ۲ ۱

۳,۹۹۰,۰۰۰

۳,۴۰۰,۰۰۰
۳,۹۹۰,۰۰۰

۳,۴۰۰,۰۰۰ ۷,۹۸۰,۰۰۰
۶,۸۰۰,۰۰۰
دبل پاناروما
اتاق هاي رو به حرم طبقات ۷ به بالا ۱۶ % ۲ ۲

۴,۹۹۰,۰۰۰

۴,۱۹۰,۰۰۰
۴,۹۹۰,۰۰۰

۴,۱۹۰,۰۰۰ ۹,۹۸۰,۰۰۰
۸,۳۸۰,۰۰۰
آپارتمان رويال براي چهار نفر
۱۷ % ۴ ۲

۱۰,۵۹۰,۰۰۰

۸,۷۰۰,۰۰۰
۱۰,۵۹۰,۰۰۰

۸,۷۰۰,۰۰۰ ۲۱,۱۸۰,۰۰۰
۱۷,۴۰۰,۰۰۰
جونيور سوئيت
۱۶ % ۲ ۲

۵,۲۹۰,۰۰۰

۴,۴۳۰,۰۰۰
۵,۲۹۰,۰۰۰

۴,۴۳۰,۰۰۰ ۱۰,۵۸۰,۰۰۰
۸,۸۶۰,۰۰۰
سينيور سوئيت
۱۷ % ۲ ۳

۶,۶۹۰,۰۰۰

۵,۵۳۰,۰۰۰
۶,۶۹۰,۰۰۰

۵,۵۳۰,۰۰۰ ۱۳,۳۸۰,۰۰۰
۱۱,۰۶۰,۰۰۰
پرنسس روم براي دو نفر
۱۶ % ۲ ۱

۵,۶۹۰,۰۰۰

۴,۷۵۰,۰۰۰
۵,۶۹۰,۰۰۰

۴,۷۵۰,۰۰۰ ۱۱,۳۸۰,۰۰۰
۹,۵۰۰,۰۰۰
كانكت براي چهار نفر
۱۸ % ۴ ۳

۹,۱۸۰,۰۰۰

۷,۵۰۰,۰۰۰
۹,۱۸۰,۰۰۰

۷,۵۰۰,۰۰۰ ۱۸,۳۶۰,۰۰۰
۱۵,۰۰۰,۰۰۰
پرزيدنت سوئيت
۱۷ % ۴ ۱

۱۲,۸۹۰,۰۰۰

۱۰,۶۰۰,۰۰۰
۱۲,۸۹۰,۰۰۰

۱۰,۶۰۰,۰۰۰ ۲۵,۷۸۰,۰۰۰
۲۱,۲۰۰,۰۰۰
امپريال سوئيت
شامل(يك سوئيت جونيورو سوئيت سينيوركه با هم كانكت هستند). ۱۷ % ۴ ۴

۱۱,۹۸۰,۰۰۰

۹,۸۵۰,۰۰۰
۱۱,۹۸۰,۰۰۰

۹,۸۵۰,۰۰۰ ۲۳,۹۶۰,۰۰۰
۱۹,۷۰۰,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۱,۲۰۰,۰۰۰ ۱,۰۸۰,۰۰۰ ريال مي باشد

هتل مدينه الرضا مشهد

تا ۳۰ % تخفيف مدينه الرضا
۹۱% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل مدينه الرضا مشهد

رزرو هتل مدينه الرضا مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
يك تخته
(هافبرد نهار رايگان) تا تاريخ ۹۵/۱۲/۲۴ ۳۰ % ۱ –

۴,۹۷۰,۰۰۰

۳,۴۷۰,۰۰۰
۴,۹۷۰,۰۰۰

۳,۴۷۰,۰۰۰ ۹,۹۴۰,۰۰۰
۶,۹۴۰,۰۰۰
دو تخته
تخت دبل(هافبرد نهار رايگان) تا تاريخ ۹۵/۱۲/۲۴ ۳۰ % ۲ ۱

۶,۷۶۰,۰۰۰

۴,۷۲۵,۰۰۰
۶,۷۶۰,۰۰۰

۴,۷۲۵,۰۰۰ ۱۳,۵۲۰,۰۰۰
۹,۴۵۰,۰۰۰
دو تخته
تخت توئين (هافبرد نهار رايگان) تا تاريخ ۹۵/۱۲/۲۴ ۳۰ % ۲ ۱

۶,۷۶۰,۰۰۰

۴,۷۲۵,۰۰۰
۶,۷۶۰,۰۰۰

۴,۷۲۵,۰۰۰ ۱۳,۵۲۰,۰۰۰
۹,۴۵۰,۰۰۰
سه تخته
(هافبرد نهار رايگان) تا تاريخ ۹۵/۱۲/۲۴ ۳۰ % ۳ ۱

۸,۳۳۰,۰۰۰

۵,۸۳۰,۰۰۰
۸,۳۳۰,۰۰۰

۵,۸۳۰,۰۰۰ ۱۶,۶۶۰,۰۰۰
۱۱,۶۶۰,۰۰۰
كانكت سه نفره
يك دبل و يك سينگل (هافبرد نهار رايگان) تا تاريخ ۹۵/۱۲/۲۴ ۳۰ % ۳ ۱

۱۱,۷۲۰,۰۰۰

۸,۲۰۰,۰۰۰
۱۱,۷۲۰,۰۰۰

۸,۲۰۰,۰۰۰ ۲۳,۴۴۰,۰۰۰
۱۶,۴۰۰,۰۰۰
كانكت چهارنفره
دو تا دبل (هافبرد نهار رايگان) تا تاريخ ۹۵/۱۲/۲۴ ۳۰ % ۴ ۱

۱۳,۵۰۱,۹۶۰

۹,۴۵۰,۰۰۰
۱۳,۵۰۱,۹۶۰

۹,۴۵۰,۰۰۰ ۲۷,۰۰۳,۹۲۰
۱۸,۹۰۰,۰۰۰
كانكت پنج نفره
داخل يك اتاق دو تا سينگل واتاق ديگري يك دبل ويك سينگل (هافبردنهار رايگان) ۳۰ % ۵ –

۱۵,۰۷۹,۶۰۶

۱۰,۵۵۰,۰۰۰
۱۵,۰۷۹,۶۰۶

۱۰,۵۵۰,۰۰۰ ۳۰,۱۵۹,۲۱۲
۲۱,۱۰۰,۰۰۰
يك تخته
براي مسافر خارجي ۱۵ % ۱ –

۴,۹۷۰,۰۰۰

۴,۲۲۰,۰۰۰
۴,۹۷۰,۰۰۰

۴,۲۲۰,۰۰۰ ۹,۹۴۰,۰۰۰
۸,۴۴۰,۰۰۰
دو تخته
براي مسافر خارجي(تخت دبل) ۱۵ % ۲ ۱

۶,۷۶۰,۰۰۰

۵,۷۴۰,۰۰۰
۶,۷۶۰,۰۰۰

۵,۷۴۰,۰۰۰ ۱۳,۵۲۰,۰۰۰
۱۱,۴۸۰,۰۰۰
دو تخته
براي مسافر خارجي(تخت توئين) ۱۵ % ۲ ۱

۶,۷۶۰,۰۰۰

۵,۷۴۰,۰۰۰
۶,۷۶۰,۰۰۰

۵,۷۴۰,۰۰۰ ۱۳,۵۲۰,۰۰۰
۱۱,۴۸۰,۰۰۰
سه تخته
براي مسافر خارجي ۱۵ % ۳ ۱

۸,۳۳۰,۰۰۰

۷,۰۸۰,۰۰۰
۸,۳۳۰,۰۰۰

۷,۰۸۰,۰۰۰ ۱۶,۶۶۰,۰۰۰
۱۴,۱۶۰,۰۰۰
كانكت سه نفره
براي مسافر خارجي(يك دبل ويك سينگل) ۱۵ % ۳ ۱

۱۱,۷۲۰,۰۰۰

۹,۹۶۰,۰۰۰
۱۱,۷۲۰,۰۰۰

۹,۹۶۰,۰۰۰ ۲۳,۴۴۰,۰۰۰
۱۹,۹۲۰,۰۰۰
كانكت چهارنفره
براي مسافر خارجي(دو تا دبل) ۱۵ % ۴ ۱

۱۳,۵۰۱,۹۶۰

۱۱,۴۷۰,۰۰۰
۱۳,۵۰۱,۹۶۰

۱۱,۴۷۰,۰۰۰ ۲۷,۰۰۳,۹۲۰
۲۲,۹۴۰,۰۰۰
كانكت پنج نفره
براي مسافر خارجي(داخل يك اتاق دو تا سينگل واتاق ديگري يك دبل ويك سينگل) ۱۵ % ۵ –

۱۵,۰۷۹,۶۰۶

۱۲,۸۱۰,۰۰۰
۱۵,۰۷۹,۶۰۶

۱۲,۸۱۰,۰۰۰ ۳۰,۱۵۹,۲۱۲
۲۵,۶۲۰,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۱,۵۸۰,۰۰۰ ريال مي باشد

هتل مجلل درويشي مشهد

تا ۸ % تخفيف مجلل درويشي
۸۳% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل مجلل درويشي مشهد

رزرو هتل مجلل درويشي مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
يك تخته فصل
۸ % ۱ –

۳,۴۰۰,۰۰۰

۳,۱۲۰,۰۰۰
۳,۴۰۰,۰۰۰

۳,۱۲۰,۰۰۰ ۶,۸۰۰,۰۰۰
۶,۲۴۰,۰۰۰
دو تخته فصل
۸ % ۲ –

۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰
۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰ ۹,۸۰۰,۰۰۰
۹,۰۰۰,۰۰۰
سه تخته فصل
۸ % ۳ –

۵,۹۰۰,۰۰۰

۵,۴۲۰,۰۰۰
۵,۹۰۰,۰۰۰

۵,۴۲۰,۰۰۰ ۱۱,۸۰۰,۰۰۰
۱۰,۸۴۰,۰۰۰
سوئيت براي دو نفر فصل
۸ % ۲ ۲

۵,۹۰۰,۰۰۰

۵,۴۲۰,۰۰۰
۵,۹۰۰,۰۰۰

۵,۴۲۰,۰۰۰ ۱۱,۸۰۰,۰۰۰
۱۰,۸۴۰,۰۰۰
دو تخته (توئين)
۸ % ۲ –

۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰
۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰ ۹,۸۰۰,۰۰۰
۹,۰۰۰,۰۰۰
اتاق كوئين
براي دو نفر ۸ % ۲ ۱

۵,۹۰۰,۰۰۰

۵,۴۲۰,۰۰۰
۵,۹۰۰,۰۰۰

۵,۴۲۰,۰۰۰ ۱۱,۸۰۰,۰۰۰
۱۰,۸۴۰,۰۰۰
سوئيت امپريال
براي دو نفر ۸ % ۲ ۲

۶,۹۰۰,۰۰۰

۶,۳۴۰,۰۰۰
۶,۹۰۰,۰۰۰

۶,۳۴۰,۰۰۰ ۱۳,۸۰۰,۰۰۰
۱۲,۶۸۰,۰۰۰
اتاق امپريال
براي سه نفر ۸ % ۳ –

۶,۹۰۰,۰۰۰

۶,۳۴۰,۰۰۰
۶,۹۰۰,۰۰۰

۶,۳۴۰,۰۰۰ ۱۳,۸۰۰,۰۰۰
۱۲,۶۸۰,۰۰۰
اتاق چهار تخته فصل
۸ % ۴ –

۷,۹۰۰,۰۰۰

۷,۲۶۰,۰۰۰
۷,۹۰۰,۰۰۰

۷,۲۶۰,۰۰۰ ۱۵,۸۰۰,۰۰۰
۱۴,۵۲۰,۰۰۰
دوبلكس
پرزيدنتال (براي دو نفر) ۸ % ۲ ۲

۱۵,۰۰۰,۰۰۰

۱۳,۸۰۰,۰۰۰
۱۵,۰۰۰,۰۰۰

۱۳,۸۰۰,۰۰۰ ۳۰,۰۰۰,۰۰۰
۲۷,۶۰۰,۰۰۰
پنت هوس اسپا
۸ % ۲ ۱

۱۵,۰۰۰,۰۰۰

۱۳,۸۰۰,۰۰۰
۱۵,۰۰۰,۰۰۰

۱۳,۸۰۰,۰۰۰ ۳۰,۰۰۰,۰۰۰
۲۷,۶۰۰,۰۰۰
اتاق آينده
براي دو نفر ۸ % ۲ ۱

۹,۵۰۰,۰۰۰

۸,۷۴۰,۰۰۰
۹,۵۰۰,۰۰۰

۸,۷۴۰,۰۰۰ ۱۹,۰۰۰,۰۰۰
۱۷,۴۸۰,۰۰۰
دوبلكس VIP
براي چهار نفر(عرب – چين – هند ) ۸ % ۴ ۲

۱۶,۰۰۰,۰۰۰

۱۴,۷۲۰,۰۰۰
۱۶,۰۰۰,۰۰۰

۱۴,۷۲۰,۰۰۰ ۳۲,۰۰۰,۰۰۰
۲۹,۴۴۰,۰۰۰
پنت هوس روم
براي دو نفر ۸ % ۲ ۲

۱۵,۰۰۰,۰۰۰

۱۳,۸۰۰,۰۰۰
۱۵,۰۰۰,۰۰۰

۱۳,۸۰۰,۰۰۰ ۳۰,۰۰۰,۰۰۰
۲۷,۶۰۰,۰۰۰
دوبلكس ويژه VIP
براي چهار نفر(ايران باستان – ايران اسلام) ۸ % ۴ ۲

۲۰,۰۰۰,۰۰۰

۱۸,۴۰۰,۰۰۰
۲۰,۰۰۰,۰۰۰

۱۸,۴۰۰,۰۰۰ ۴۰,۰۰۰,۰۰۰
۳۶,۸۰۰,۰۰۰
يك تخته
اكونومي(طبقات۱٫۲٫۳) ۸ % ۱ –

۲,۹۰۰,۰۰۰

۲,۶۶۰,۰۰۰
۲,۹۰۰,۰۰۰

۲,۶۶۰,۰۰۰ ۵,۸۰۰,۰۰۰
۵,۳۲۰,۰۰۰
دو تخته
اكونومي(طبقات۱٫۲٫۳) ۸ % ۲ –

۳,۹۰۰,۰۰۰

۳,۵۸۰,۰۰۰
۳,۹۰۰,۰۰۰

۳,۵۸۰,۰۰۰ ۷,۸۰۰,۰۰۰
۷,۱۶۰,۰۰۰
سه تخته
اكونومي(طبقات۱٫۲٫۳) ۸ % ۳ –

۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰
۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰ ۹,۸۰۰,۰۰۰
۹,۰۰۰,۰۰۰
سوئيت
براي دو نفر – اكونومي(طبقات۱٫۲٫۳) ۸ % ۲ ۲

۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰
۴,۹۰۰,۰۰۰

۴,۵۰۰,۰۰۰ ۹,۸۰۰,۰۰۰
۹,۰۰۰,۰۰۰
چهارتخته
اكونومي(طبقات۱٫۲٫۳) ۸ % ۴ –

۶,۹۰۰,۰۰۰

۶,۳۴۰,۰۰۰
۶,۹۰۰,۰۰۰

۶,۳۴۰,۰۰۰ ۱۳,۸۰۰,۰۰۰
۱۲,۶۸۰,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۱,۱۰۰,۰۰۰ ۱,۰۱۰,۰۰۰ ريال مي باشد

هتل هما(۲) مشهد

تا ۴۵ % تخفيف هما(۲)
۶۳% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل هما(۲) مشهد

رزرو هتل هما(۲) مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
سوئيت يك نفره
۱۴ % ۱ –

۲,۷۸۰,۰۰۰

۲,۳۷۰,۰۰۰
۲,۷۸۰,۰۰۰

۲,۳۷۰,۰۰۰ ۵,۵۶۰,۰۰۰
۴,۷۴۰,۰۰۰
سوئيت دو نفره
معمولي ۱۵ % ۲ ۲

۳,۴۴۵,۰۰۰

۲,۹۰۰,۰۰۰
۳,۴۴۵,۰۰۰

۲,۹۰۰,۰۰۰ ۶,۸۹۰,۰۰۰
۵,۸۰۰,۰۰۰
سوئيت يك نفره ويژه
۱۵ % ۱ –

۳,۳۲۵,۰۰۰

۲,۸۱۰,۰۰۰
۳,۳۲۵,۰۰۰

۲,۸۱۰,۰۰۰ ۶,۶۵۰,۰۰۰
۵,۶۲۰,۰۰۰
سوئيت ويژه دو نفره
۱۶ % ۲ ۲

۴,۴۱۵,۰۰۰

۳,۶۸۰,۰۰۰
۴,۴۱۵,۰۰۰

۳,۶۸۰,۰۰۰ ۸,۸۳۰,۰۰۰
۷,۳۶۰,۰۰۰
سوئيت رويال دو نفره
۴۵ % ۲ ۲

۷,۵۹۰,۰۰۰

۴,۱۶۰,۰۰۰
۷,۵۹۰,۰۰۰

۴,۱۶۰,۰۰۰ ۱۵,۱۸۰,۰۰۰
۸,۳۲۰,۰۰۰
سوئيت آپارتمان دو نفره
لوكس ۱۶ % ۲ ۲

۳,۸۳۷,۰۰۰

۳,۲۲۰,۰۰۰
۳,۸۳۷,۰۰۰

۳,۲۲۰,۰۰۰ ۷,۶۷۴,۰۰۰
۶,۴۴۰,۰۰۰
سوئيت كانكت
چهار نفره ۱۷ % ۴ ۱

۶,۸۹۰,۰۰۰

۵,۶۶۰,۰۰۰
۶,۸۹۰,۰۰۰

۵,۶۶۰,۰۰۰ ۱۳,۷۸۰,۰۰۰
۱۱,۳۲۰,۰۰۰
سوئيت رويال چهار نفره
(ويژه A)براي چهار نفر ۱۸ % ۴ ۴

۱۰,۹۰۰,۰۰۰

۸,۸۸۰,۰۰۰
۱۰,۹۰۰,۰۰۰

۸,۸۸۰,۰۰۰ ۲۱,۸۰۰,۰۰۰
۱۷,۷۶۰,۰۰۰
سوئيت كانكت ويژه
براي چهار نفر ۱۸ % ۴ ۲

۸,۸۳۰,۰۰۰

۷,۲۲۰,۰۰۰
۸,۸۳۰,۰۰۰

۷,۲۲۰,۰۰۰ ۱۷,۶۶۰,۰۰۰
۱۴,۴۴۰,۰۰۰
سوئيت لوكس دو نفره
ويژه براي دو نفر ۱۶ % ۲ ۳

۴,۸۰۷,۰۰۰

۳,۹۹۹,۰۰۰
۴,۸۰۷,۰۰۰

۳,۹۹۹,۰۰۰ ۹,۶۱۴,۰۰۰
۷,۹۹۸,۰۰۰
سوئيت رويال چهار نفره
۱۸ % ۴ ۴

۸,۶۶۶,۰۰۰

۷,۰۹۰,۰۰۰
۸,۶۶۶,۰۰۰

۷,۰۹۰,۰۰۰ ۱۷,۳۳۲,۰۰۰
۱۴,۱۸۰,۰۰۰
سوئيت يك خوابه دو نفره
۱۶ % ۴ ۱

۳,۸۳۷,۰۰۰

۳,۲۲۰,۰۰۰
۳,۸۳۷,۰۰۰

۳,۲۲۰,۰۰۰ ۷,۶۷۴,۰۰۰
۶,۴۴۰,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۱,۱۵۶,۰۰۰ ريال مي باشد

هتل پرديسان مشهد

تا ۱۴ % تخفيف پرديسان
۷۱% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل پرديسان مشهد

رزرو هتل پرديسان مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
اتاق يك تخته
۱۴ % ۱ –

۲,۲۷۸,۱۰۰

۱,۹۳۷,۰۰۰
۲,۲۷۸,۱۰۰

۱,۹۳۷,۰۰۰ ۴,۵۵۶,۲۰۰
۳,۸۷۴,۰۰۰
اتاق دو تخته
Double (تخت چسبيده) ۱۴ % ۲ ۱

۳,۱۵۰,۱۰۰

۲,۶۸۰,۰۰۰
۳,۱۵۰,۱۰۰

۲,۶۸۰,۰۰۰ ۶,۳۰۰,۲۰۰
۵,۳۶۰,۰۰۰
اتاق دو تخته
Twin (تخت جدا) ۱۴ % ۲ ۱

۳,۱۵۰,۱۰۰

۲,۶۸۰,۰۰۰
۳,۱۵۰,۱۰۰

۲,۶۸۰,۰۰۰ ۶,۳۰۰,۲۰۰
۵,۳۶۰,۰۰۰
سه تخته
۱۴ % ۳ ۱

۳,۹۱۳,۱۰۰

۳,۳۲۷,۰۰۰
۳,۹۱۳,۱۰۰

۳,۳۲۷,۰۰۰ ۷,۸۲۶,۲۰۰
۶,۶۵۴,۰۰۰
چهار تخته
۱۴ % ۴ ۱

۴,۶۷۶,۱۰۰

۳,۹۸۰,۰۰۰
۴,۶۷۶,۱۰۰

۳,۹۸۰,۰۰۰ ۹,۳۵۲,۲۰۰
۷,۹۶۰,۰۰۰
دبل لوكس
۱۴ % ۲ ۱

۳,۸۰۴,۱۰۰

۳,۲۳۵,۰۰۰
۳,۸۰۴,۱۰۰

۳,۲۳۵,۰۰۰ ۷,۶۰۸,۲۰۰
۶,۴۷۰,۰۰۰
سوئيت
دوبلكس براي چهار نفر،طبقه بالايي يك تخت دبل و طبقه پايين دو كاناپه تخت خواب شو ۱۴ % ۴ –

۴,۶۷۶,۱۰۰

۳,۹۸۰,۰۰۰
۴,۶۷۶,۱۰۰

۳,۹۸۰,۰۰۰ ۹,۳۵۲,۲۰۰
۷,۹۶۰,۰۰۰
سينگل لوكس
۱۲ % ۱ –

۲,۶۳۹,۴۰۰

۲,۳۰۷,۰۰۰
۲,۶۳۹,۴۰۰

۲,۳۰۷,۰۰۰ ۵,۲۷۸,۸۰۰
۴,۶۱۴,۰۰۰
اتاق كانكت براي ۴ نفر
۱۴ % ۴ ۲

۶,۳۰۰,۲۰۰

۵,۳۵۷,۰۰۰
۶,۳۰۰,۲۰۰

۵,۳۵۷,۰۰۰ ۱۲,۶۰۰,۴۰۰
۱۰,۷۱۴,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۷۵۲,۱۰۰ ۷۵۰,۰۰۰ ريال مي باشد

هتل فردوس مشهد

تا ۳۸ % تخفيف فردوس

جزئيات و عكسهاي هتل فردوس مشهد

۱۰۰% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل فردوس مشهد

رزرو هتل فردوس مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
يك نفره
داراي يك تخت يك نفره ۳۵ % ۱ –

۳,۱۶۱,۰۰۰

۲,۰۴۰,۰۰۰
۳,۱۶۱,۰۰۰

۲,۰۴۰,۰۰۰ ۶,۳۲۲,۰۰۰
۴,۰۸۰,۰۰۰
دو نفره دبل
داراي يك تخت دو نفره (دبل) ، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…) اينترنت وايرلس،سرويس بهداشتي فرنگي ۳۶ % ۲ –

۴,۱۹۶,۵۰۰

۲,۶۶۰,۰۰۰
۴,۱۹۶,۵۰۰

۲,۶۶۰,۰۰۰ ۸,۳۹۳,۰۰۰
۵,۳۲۰,۰۰۰
دو نفره توئين
داراي دو تخت يكنفره ، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…) اينترنت وايرلس،سرويس بهداشتي فرنگي ۳۶ % ۲ –

۴,۱۹۶,۵۰۰

۲,۶۶۰,۰۰۰
۴,۱۹۶,۵۰۰

۲,۶۶۰,۰۰۰ ۸,۳۹۳,۰۰۰
۵,۳۲۰,۰۰۰
سه نفره
داراي يك تخت دو نفره (دبل) يك تخت سينگل ، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…) اينترنت وايرلس،سرويس بهداشتي فرنگي ۳۷ % ۳ ۱

۵,۰۶۸,۵۰۰

۳,۱۹۰,۰۰۰
۵,۰۶۸,۵۰۰

۳,۱۹۰,۰۰۰ ۱۰,۱۳۷,۰۰۰
۶,۳۸۰,۰۰۰
سوئيت رويال براي دو نفر
داراي يك تخت دو نفره (دبل) + ۱ كاناپه تختخوابشو ، ميزغذاخوري ۲ نفره ،كاناپه، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…) اينترنت وايرلس،داراي سرويس بهداشتي فرنگي ۳۷ % ۲ ۱

۵,۹۹۵,۰۰۰

۳,۷۵۰,۰۰۰
۵,۹۹۵,۰۰۰

۳,۷۵۰,۰۰۰ ۱۱,۹۹۰,۰۰۰
۷,۵۰۰,۰۰۰
دو نفره دبل رويال
داراي يك تخت دو نفره (دبل)وتلويزيون ، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…) اينترنت وايرلس،سرويس بهداشتي فرنگي ، و داراي كاناپه ، ميز غذاخوري ۲ نفره ۳۶ % ۲ –

۴,۶۳۲,۵۰۰

۲,۹۲۰,۰۰۰
۴,۶۳۲,۵۰۰

۲,۹۲۰,۰۰۰ ۹,۲۶۵,۰۰۰
۵,۸۴۰,۰۰۰
سوئيت براي دو نفر
داراي يك تخت دو نفره (دبل) + ۱ كاناپه تختخوابشو ، ميزغذاخوري ۴ نفره ،كاناپه، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…)اينترنت وايرلس،داراي سرويس بهداشتي فرنگي ، ۳۷ % ۲ ۱

۵,۴۵۰,۰۰۰

۳,۴۲۰,۰۰۰
۵,۴۵۰,۰۰۰

۳,۴۲۰,۰۰۰ ۱۰,۹۰۰,۰۰۰
۶,۸۴۰,۰۰۰
سوئيت براي چهار نفر
داراي يك تخت دو نفره (دبل) + ۱ تخت سينگل و ۱ تخت كاناپه تختخوابشو ، ميزغذاخوري ۴ نفره ،كاناپه، تلويزيون ، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…)اينترنت وايرلس،سرويس بهداشتي فرنگي ۳۸ % ۴ –

۷,۱۹۴,۰۰۰

۴,۴۶۰,۰۰۰
۷,۱۹۴,۰۰۰

۴,۴۶۰,۰۰۰ ۱۴,۳۸۸,۰۰۰
۸,۹۲۰,۰۰۰
سوئيت رويال براي چهار نفر
داراي يك تخت دو نفره (دبل) ، IPTV (موزيك ، فيلم بازي…)ماهواره اينترنت وايرلس،سرويس بهداشتي فرنگي و داراي كاناپه ، ميز غذاخوري۴نفره ، ۳۸ % ۴ –

۷,۷۳۹,۰۰۰

۴,۷۹۰,۰۰۰
۷,۷۳۹,۰۰۰

۴,۷۹۰,۰۰۰ ۱۵,۴۷۸,۰۰۰
۹,۵۸۰,۰۰۰
آپارتمان يك خوابه
براي دو نفر ۳۸ % ۲ –

۸,۷۲۰,۰۰۰

۵,۳۸۰,۰۰۰
۸,۷۲۰,۰۰۰

۵,۳۸۰,۰۰۰ ۱۷,۴۴۰,۰۰۰
۱۰,۷۶۰,۰۰۰
آپارتمان دو خوابه
براي چهار نفر ۳۸ % ۴ –

۱۰,۹۰۰,۰۰۰

۶,۶۹۰,۰۰۰
۱۰,۹۰۰,۰۰۰

۶,۶۹۰,۰۰۰ ۲۱,۸۰۰,۰۰۰
۱۳,۳۸۰,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۸۸۰,۰۰۰ ۶۲۰,۰۰۰ ريال مي باشد

هتل پارس مشهد

تا ۳۲ % تخفيف پارس
۵۵% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل پارس مشهد

رزرو هتل پارس مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
اتاق يك تخته
۲۷ % ۱ –

۲,۶۸۶,۰۰۰

۱,۹۴۰,۰۰۰
۲,۶۸۶,۰۰۰

۱,۹۴۰,۰۰۰ ۵,۳۷۲,۰۰۰
۳,۸۸۰,۰۰۰
اتاق دو نفره
(تخت دبل) ۳۰ % ۲ –

۳,۹۴۳,۰۰۰

۲,۷۶۰,۰۰۰
۳,۹۴۳,۰۰۰

۲,۷۶۰,۰۰۰ ۷,۸۸۶,۰۰۰
۵,۵۲۰,۰۰۰
اتاق دو نفره
(تخت توئين) ۳۰ % ۲ –

۳,۹۴۳,۰۰۰

۲,۷۶۰,۰۰۰
۳,۹۴۳,۰۰۰

۲,۷۶۰,۰۰۰ ۷,۸۸۶,۰۰۰
۵,۵۲۰,۰۰۰
سوئيت
لوكس(آپارتمان يك خوابه شامل يك تخت دبل ) ۳۱ % ۲ ۲

۵,۴۸۲,۰۰۰

۳,۷۶۰,۰۰۰
۵,۴۸۲,۰۰۰

۳,۷۶۰,۰۰۰ ۱۰,۹۶۴,۰۰۰
۷,۵۲۰,۰۰۰
سوئيت
پارس(آپارتمان دو خوابه شامل يك تخت دبل و دو تا سينگل) ۳۲ % ۴ ۲

۷,۰۶۷,۵۶۰

۴,۷۹۰,۰۰۰
۷,۰۶۷,۵۶۰

۴,۷۹۰,۰۰۰ ۱۴,۱۳۵,۱۲۰
۹,۵۸۰,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۸۷۸,۵۴۰ ريال مي باشد

هتل الماس مشهد

تا ۴۸ % تخفيف الماس

جزئيات و عكسهاي هتل الماس مشهد

۷۵% از مسافرين، اين هتل را توصيه نموده اند
اطلاعات هتل الماس مشهد

رزرو هتل الماس مشهد از تاريخ دوشنبه يازدهم بهمن به مدت ۲ شب (قيمت ها به ريال مي باشد)
نوع اتاق تخفيف ظرفيت (نفر) نفراضافه صبحانه رايگان دوشنبه
يازدهم بهمن سه‌شنبه
دوازدهم بهمن جمع پرداختي دو شب تعداد اتاق
سينگل رويال
۴۳ % ۱ –

۳,۲۵۹,۱۰۰

۱,۸۵۰,۰۰۰
۳,۲۵۹,۱۰۰

۱,۸۵۰,۰۰۰ ۶,۵۱۸,۲۰۰
۳,۷۰۰,۰۰۰
دو تخته رويال
تخت دبل ۴۳ % ۲ ۱

۴,۰۲۲,۱۰۰

۲,۲۷۰,۰۰۰
۴,۰۲۲,۱۰۰

۲,۲۷۰,۰۰۰ ۸,۰۴۴,۲۰۰
۴,۵۴۰,۰۰۰
دو تخته رويال
تخت توئين ۴۳ % ۲ ۱

۴,۰۲۲,۱۰۰

۲,۲۷۰,۰۰۰
۴,۰۲۲,۱۰۰

۲,۲۷۰,۰۰۰ ۸,۰۴۴,۲۰۰
۴,۵۴۰,۰۰۰
سه تخته رويال
۴۴ % ۳ ۱

۵,۰۰۳,۱۰۰

۲,۸۰۰,۰۰۰
۵,۰۰۳,۱۰۰

۲,۸۰۰,۰۰۰ ۱۰,۰۰۶,۲۰۰
۵,۶۰۰,۰۰۰
سوئيت
براي سه نفر ۳۴ % ۳ ۱

۵,۲۲۱,۱۰۰

۳,۴۰۰,۰۰۰
۵,۲۲۱,۱۰۰

۳,۴۰۰,۰۰۰ ۱۰,۴۴۲,۲۰۰
۶,۸۰۰,۰۰۰
كانكت
براي پنج نفر ۴۵ % ۵ ۱

۹,۰۲۵,۲۰۰

۴,۹۵۰,۰۰۰
۹,۰۲۵,۲۰۰

۴,۹۵۰,۰۰۰ ۱۸,۰۵۰,۴۰۰
۹,۹۰۰,۰۰۰
فيستا سوئيت
براي دو نفر ۳۴ % ۲ –

۵,۰۰۳,۱۰۰

۳,۲۶۰,۰۰۰
۵,۰۰۳,۱۰۰

۳,۲۶۰,۰۰۰ ۱۰,۰۰۶,۲۰۰
۶,۵۲۰,۰۰۰
پرزيدنت
براي دو نفر ۳۳ % ۲ –

۵,۹۷۳,۲۰۰

۳,۹۸۰,۰۰۰
۵,۹۷۳,۲۰۰

۳,۹۸۰,۰۰۰ ۱۱,۹۴۶,۴۰۰
۷,۹۶۰,۰۰۰
سوئيت يك خوابه
براي چهار نفر ۴۴ % ۴ –

۶,۵۲۹,۱۰۰

۳,۶۰۰,۰۰۰
۶,۵۲۹,۱۰۰

۳,۶۰۰,۰۰۰ ۱۳,۰۵۸,۲۰۰
۷,۲۰۰,۰۰۰
كانكت
براي چهار نفر ۴۴ % ۴ –

۸,۰۴۴,۲۰۰

۴,۴۵۰,۰۰۰
۸,۰۴۴,۲۰۰

۴,۴۵۰,۰۰۰ ۱۶,۰۸۸,۴۰۰
۸,۹۰۰,۰۰۰
چهار تخته
براي چهار نفر ۴۸ % ۴ –

۵,۹۷۳,۲۰۰

۳,۰۵۰,۰۰۰
۵,۹۷۳,۲۰۰

۳,۰۵۰,۰۰۰ ۱۱,۹۴۶,۴۰۰
۶,۱۰۰,۰۰۰
قيمت هر نفر اضافه مبلغ ۹۷۰,۱۰۰ ۵۷۰,۰۰۰ ريال مي باشد

آرامگاه فردوسي داخل باغي شش هكتاري واقع در مقابل يكي از دروازه‏هاي شهر طابران طوس به نام دروازۀ رزان است. به نوشتۀ نظامي عروضي چون جسد شاعر را از دروازۀ رزان بيرون بردند تا در گورستان عمومي شهر دفن كنند يكي از روحانيون سنّت‏گراي متعصّب طوس به بهانۀ اين كه وي رافضي (شيعه) بوده از دفن جسدش در گورستان عمومي ممانعت به عمل آورد، در نتيجه جنازه را به داخل شهر بازگرداندند و داخل باغچه‏اي كه به خود فردوسي تعلق داشت دفن كردند. نظامي كه حدود صد و چند سال پس از درگذشت شاعر اين خبر را داده خود گور وي را در مقابل دروازۀ رزان زيارت كرده است. پس از آن هم كسان ديگري گور شاعر را در همان محل ديده يا زيارت كرده و از آن خبر داده‏اند.

شهري كه باغ آرامگاه فردوسي ميان ويرانه‏هاي آن ساخته شده يكي از شهرهاي ولايت شانزده هزار كيلومتري طوس بوده است. طوس چهار شهر مهم به نامهاي: نوقان (مشهد كنوني)، تروغبَذ (طرقبه)، رادكان (بين چناران و قوچان) و طابران (فردوسي كنوني)داشته است. شهر طابران تقريباً از زمان فردوسي (قرن چهارم) مركز ولايت شده و آرام آرام به « شهر طوس» شهرت يافته است، اكنون هم اهالي مشهد به آن فردوسي مي‏گويند.

اين شهر چند بار ساخته و باز ويران شده است. آخرين بار توسط پسر تيمور (ميرانشاه) در اواخر قرن هشتم تخريب شده و ديگر بازسازي نشده است. اين شهر ويرانه حدود ۳۵۰ هكتار وسعت و بارويي به طول تقريباً ۷ كيلومتر دارد. شهر چند دروازه و يك ارگ داشته كه اكنون ويرانه‏هاي ارگ و چند تا از دروازه‏هاي آن باقي مانده‏ است. فاصلۀ اين شهر از مشهد حدود ۴ فرسخ (۲۴ كيلومتر) است.

مسافراني كه قصد سفر به آرامگاه فردوسي را دارند از شهر مشهد به سوي قوچان و تهران حدود سه فرسخ در جادۀ آسيايي پيش مي‏روند و بعد در محل سه راهي فردوسي به راست مي‏پيچند و يك فرسخ بعد به كنار بستر كشف‏رود و دروازۀ رودبار شهر طابران مي‏رسند. در دو سوي دروازه بارۀ نيمه ويران شهر ديده مي‏شود، در سمت چپ بولواري هم كه منتهي به باغ مي‏شود بنايي تاريخي به نام هارونيه قرار دارد كه خانقاهي مربوط به قرن هشتم هجري است، در كنار هارونيه هم بقاياي مدرسه و مسجد اصلي شهر از زير خاك درآمده است كه روي آن را پوشيده‏اند. در انتهاي بولوار، باغ آرامگاه فردوسي واقع است و درون باغ استخر بزرگي ساخته شده و در سمت راست آن مجسمۀ فردوسي را قرار داده‏اند. در انتهاي باغ، آرامگاه ۹۰۰ متري شاعر ساخته شده، پشت بناي آرامگاه هم دروازۀ رزان شهر طابران ديده مي‏شود.

ساختار آرامگاه

مقبره و ايوان آرامگاه از سيمان و آهن و..ساخته و با سنگ مرمري بنام (سنگ خلج ) تزيين شد .معمار اين بنا استاد حسين لرزاده بود ومجري طرح دروديان با مسئوليت مستقيم كيخسرو شاهرخ .

انتخاب سنگها توسط استاد حسين حجار باشي زنجاني انجام شد كه استاد كمال دقت و توجه را در انتخاب بهترين و سالمترين سنگها رابه خرج داد

اين بنا از كف ۱۸ متر ارتفاع دارد كه مقبره در وسط اين بنا قرار داشت كه سنگ مرمر نفيسي بر روي آن قرار دارد و يك متر از كف بالا تر قرار دارد، يك ايوان ۴۰ متري بنا را احاطه مي كند ، سقف آرامگاه با كاشيهاي معّرق و مقرنس تزيين شده بود .بناي ياد شده به دلايل مختلف از همان ابتدا شروع به نشست و خرابي نمود و باوجود تعميرات مكرر مشكل آن حل نشد تا اينكه در سال ۱۳۴۳ شمسي تصميم گرفته شد بطور كلي بنا خراب شده و بناي جديد با پايه هاي محكمتر ، مواد و مصالح بهترساخته شود

عمليات اجرايي بناي جديد آرامگاه

عمليات اجرايي بناي جديد در سال ۱۳۴۳ شمسي شروع شد ولي اين بار پس از بررسي جنس خاك و ساير عناصر و عوامل دخيل در كار شروع به ساخت بناي جديد با حفظ شكل ظاهري و طرح كلي آن نمودند، جهت اين كار از قسمتهاي مختلف بنا عكس گرفته شد و سنگهاي نما و ساير سنگها شماره گذاريشدند

پس از خاكبرداري به عمق ۵ متر در ابعاد ۳۰×۳۰ پي بنا با بتن ساخته شد و ساير قسمتهاي بنا با مصالح مقاوم و مرغوب مانند سيمان ،آهن و سنگ ساخته شد. تعداد ستونهايي كه بنا را بر آن استوار كردند ۲۴ ستون در زيرزمين (همان طبقه اول) و ۸ ستون در طبقه دوم بود ستونها به قطر ۷۰ سانتيمتر و به شكل بيست گوشه منظم ساخته شده اند فضاي كوچك داخلي آرامگاه وسيع تر شد (۹۰۰ متر مربع ) بخش فوقاني بنا كه دربناي اوليه تو پر بود توخالي و مجّوف شد .كاشيكاري و تزيين زير زمين با كاشيهاي معّرق و الهام گرفته از عناصر تزئيني دوران هخامنشي و قرن چهارم هجري (دوره حيات فردوسي )انجام شد تا نشاني باشد از عظمت و اصالت كسي كه در آنجا آرميده است. تزيين نما با همان سنگهاي بناي قبلي كه شماره گذاري شده بود انجام گرفت و ديوارهاي داخلي بنا در قسمت زيرزمين با سنگهاي مرمر به ابعاد ۲۰×۵۰ سانتيمتر و كف تالار با همان سنگهاو به ابعاد ۹۰×۹۰ و۴۰ ×۹۰ تزيين شد و سنگ نوشته ها و نقش برجسته ها در مورد فردوسي و .. اين بنا بيش از پيش زيبا تر و جذاب تر نمود.

كار ساخت بناي جديد توسط مهندس هوشنگ سيحون طراحي و اجرا شد پس از چهار سال در سال ۱۳۴۷ بناي جديد آرامگاه رسما افتتاح شد

حرمِ امام رضا در مركز شهر مشهد، استان خراسان رضوي، ايران؛ مدفن علي‌الرضاست كه نزد مسلمانان شيعه به‌عنوان «حرم» گرامي داشته مي‌شود و مقدس است. از بناهاي پيوستهٔ برجستهٔ آن مسجد بالاسر (مدفن امام رضا) ( ۴۲۵ق/۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساختهٔ ۸۲۱ ق/ ۱۴۱۸م) است. حرم امام رضا مجموعه‌اي است با كانونِ آرامگاهِ هشتمين امام شيعيان، علي‌الرضا كه ديگر مسجدها، آرامگاه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها، كتابخانه و موزه‌ها را دربرمي‌گيرد. بزرگترين مسجد جهان در اندازه (۲۵۰هزار مترمربع) و دومين مسجد بزرگ جهان در گنجايش (۵۰۰ هزار نفر) شمرده مي‌شود.
كهن‌ترين بخش‌هاي آن، ديرينگي دهه ۶۱۰ قمري/ دهه ۱۲۳۰م دارد. از دورهٔ تيموريان كه بسياري از بناهاي كهن خراسان در طوس، هرات و نيشابور نوسازي گشت، به اين مكان نيز روي آورده شد. بسياري از سازه‌هاي اين حرم شيعه، از صفويان به ويژه شاه طهماسب صفوي به جا مانده است.

علي بن موسي الرضا در ۱۱ ذيقعده سال ۱۴۸ قمري در مدينه متولد شد و در سن ۵۵ سالگي به دست مأمون عباسي كشته شد. در ادب فارسي روضه به معني باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگيرنده پيكر علي بن موسي‌الرضا را روضه منوره مي‌خوانند. اين مكان شامل فضايي مربع شكل كه مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده كه از اين فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضريح مي‌باشد. روضه منوره از طريق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط مي‌شود.[۱]

محتويات

۱ شرح درگذشت
۲ پيشينه بنا
۲.۱ سامانيان
۲.۲ ديالمه
۲.۳ غزنويان
۲.۴ دوره سلجوقي
۲.۵ دوره خوارزمشاهيان
۲.۶ حمله مغول
۲.۷ دوره تيموريان
۲.۸ دوره صفوي
۲.۹ دوره نادري
۲.۱۰ دوره قاجاريه
۲.۱۱ دوره پهلوي
۲.۱۲ دوره جمهوري اسلامي
۳ حوادث
۴ بناي حرم
۴.۱ مزار
۴.۲ سنگ مزار
۴.۳ صندوق
۴.۴ ضريح
۴.۵ سرداب
۴.۶ سقف
۵ صحن‌ها و رواق‌ها
۵.۱ صحن‌ها
۵.۲ رواق‌ها
۶ افراد صاحب نام كه در اين حرم به‌خاك سپرده شده‌اند
۶.۱ گذشته
۶.۲ معاصر
۷ مجموعه حرم از نگاه شهري
۸ نگارخانه
۹ جستارهاي وابسته
۱۰ پانويس
۱۱ منابع
۱۲ پيوند به بيرون

در مورد تاريخ درگذشت علي بن موسي (رضا) اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه يا دوشنبه آخر صفر يا ۱۷ يا ۲۱ ماه مبارك رمضان يا ۱۸ جمادي‌الاولي يا ۲۳ ذيقعده يا آخر همين ماه در سال ۲۰۳ يا ۲۰۶ يا ۲۰۲ قمري درگذشته‌است. شيخ صدوق در عيون اخبارالرضا تاريخ صحيح را ۲۱ ماه رمضان، روز جمعه سال ۲۰۳ هجري مي‌داند.[۲][۳] وفات او در طوس و در يكي از روستاهاي نوقان به نام سناباد يا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست مأمون كشته شد و بدن او را بالاي سر هارون الرشيد دفن كردند. (پاي علي بن موسي بالاي سر هارون است)

بعد از اين اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) ناميده شد. شيعيان شروع به زيارت و بازديد از مدفن او كردند.[۴]

دعبل خزاعي مجاورت قبرهاي علي بن موسي (رضا) و هارون الرشيد را در يكي از شعرهاي خود توصيف‌كرده‌است. دو بيت از آن شعر بر روي كاشيكاري ديوار در قسمت بالاي سر ضريح نوشته‌شده كه متن آن چنين است:
شعري از دعبل خزاعي در حرم

قبران في طوس خير الناس كلهم و قبر شرهم هذا مِنَ العِبَرِ
ما ينفع الرجس من قرب الزكي و لا علي الزكي بقرب الرجس من ضرر

ترجمه:
در طوس دو قبر قراردارد، يكي بهترين مردم و قبر بدترين آنان؛ اين است از عبرتهاي روزگار
نه ناپاك از نزديكي به فرد پاك سودي مي‌برد و نه شخص پاك از نزيكي به شخص ناپاك ضرري

پيشينه بنا

مامون پس از درگذشت هارون وي را در بقعهٔ هاروني در باغي كه بعدها به باغ حُميد بن قحبطه معروف شد، دفن كرد و برفراز بقعه (مزار)، قبه‌اي (گنبد نيم‌كره‌اي شكل) بنا نهاد كه حدود ۱۰ سال بعد علي بن موسي‌الرضا را در بالاي سر هارون در آن بنا دفن كردند. به عقيدهٔ بعضي از تاريخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبكتكين در اواخر قرن چهارم، آسيب شديدي ديد و تخريب شد و در سال ۴۰۰ قمري سلطان محمود غزنوي قبه را بازسازي كرد ولي ديگر مورخان معتقدند كه فعاليت‌هاي عمراني سلطان محمود غزنوي شامل بازسازي قبه نمي‌شده‌است چون در اثر يورش‌ها بنا تخريب نشده‌بود.[۵]

قبه مذكور از زمان ساخت (يا بازسازي) تاكنون موجود است و در دوران‌هاي متفاوت تعمير جزئي يا تزئين شده‌است.[۵]
سامانيان

به روايت بيهقي، امير فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان كرد.[۵]
ديالمه

در زمان عضدالدوله ديلمي بقعه به سبك آن زمان تعمير و به پاره‌اي از تزئينات آراسته شد و اطراف كاخ حُميد بن قحطبه خانه‌هاي مسكوني افزوده شد و توسعه يافت و دژ مستحكمي آن را را محافظت مي‌كرد.[۵]
غزنويان

طبق بعضي روايات محمود غزنوي عمارت بقعه (عمارتي كه مرقد علي بن موسي‌الرضا و هارون در آن است) را پس از تخريبي كه توسط پدرش سبكتكين غزنوي از نو ساخت و بنايي زيبا بنا كرد.[۵][۶]

تاريخ بيهقي بيان مي‌كند: سوري در آن (بقعه) زيادتهاي بسياري فرمود و مناره‌اي كرد و ديهي خريد فاخر و بر آن وقف كرد.[۵]

ابوالحسن عراقي معروف به دبير كه از رجال و دبيران دربار غزنوي بود در سال ۴۲۵ قمري ضمن مرمت بقعه، اولين بنا را به آن افزود كه اين بنا به مسجد بالاسر معروف است.
دوره سلجوقي
پهن كردن فرش در صحن آرامگاه پيش از نماز جماعت

در سده ششم خورشيدي نخستين گنبد حرم بر فراز قبهٔ موجود،[۵] به فرمان سلطان سنجر سلجوقي و به كوشش وزير وي، شرف الدين قمي ضمن تعمير حرم ساخته شد و به گفته برخي از مورخان گنبد به دستور محمد خدابنده (الجايتو) ساخته شده‌است.[۵] جنس آن گنبد از كاشي بود. قبه (گنبد آغازين) همان است كه امروزه از داخل حرم ديده مي‌شود و سطح مقعّر و مقرنسهاي آينه كاري شدهٔ آن پيداست.

همچنين به نقل از زادالمسافرين، امير عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمري حرم را مرمت نمود و تركان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر، در اوايل سده ششم قمري ازارهٔ حرم را بهترين كاشي كه كاشي سنجري معروف است، مزين كرد كه تا كنون اين كاشي‌ها در حرم موجودند.[۵]
دوره خوارزمشاهيان

در اوايل سده هفتم قمري در دوران محمد خوارزمشاه بار ديگر ازاره‌هاي حرم با كاشي‌هاي ممتاز معروف به كاشي سنجر تزئين شد كه اين كاشي‌ها با تاريخ ۶۱۲ قمري در حرم موجودند و علاوه بر آن دو محراب به حرم افزوده شد كه الان اين محراب‌ها در موزهٔ حرم موجودند.[۵]
حمله مغول

به گزارش ابن ابي الحديد در شرح نهج‌البلاغه، در سال ۶۱۸ قمري مغول‌ها به طوس حمله كردند و اين شهر را غارت كرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب كردند. مؤلف تاريخ آستان قدس رضوي از قول ابن ابي الحديد مي‌نويسد با وجودي كه مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانيدند، بارگاه رضوي را حداقل تخريب نكردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثيه آن اكتفا كردند. هرچند بعضي منابع از خرابي بارگاه رضوي به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.

همچنين عطاملك جويني مؤلف جهانگشا از خرابي حرم به دست مغول‌ها چيزي نگفته است. منظومه فضل بن روزبهان خنجي در مهمان نامه بخارا كه حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بيان مي‌كند كه اين حرم را خراب نكرده‌اند، زيرا كتيبه‌هاي سال ۶۱۲ قمري كه قبل از اين حمله بوده هنوز برجاست.

در دوره حكومت ايلخانيان فرسودگي‌ها و احياناً خرابي‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازي شد.[۷]
دوره تيموريان
عكسي قديمي از مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا در دوردست

در دوران تيموري به دنبال كوشش‌هاي شاهرخ تيموري در آباداني مشهد در سده نهم هجري، به همت همسر وي گوهرشادآغا نخستين مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وي در سمت قبلهٔ حرم كه صحن جنوبي را تشكيل مي‌دهد به اتمام رسيد. بعدها صحن تيموري (عتيق) و اساس ايواني كه امروزه طلايي است توسط امير عليشير نوايي وزير سلطان حسين بايقرا به وجود آمد.[۷]

علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسياده به مجموعه افزوده شد و مدرسه پريزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر سابق كه در ضلع غربي دارالسياده بود (و الان جزئي از رواق دارالولايه است) در دوران شاهرخ تيموري ساخته شدند.[۵]
دوره صفوي

در دوره صفوي بر عظمت و شكوه حرم افزودند و مناره نزديك گنبد كه در دوره غزنويان به دستور ابن معتز حاكم نيشابور برپا شده بود به امر شاه تهماسب بازسازي و طلاكاري شد و در سال ۹۳۲ قمري خشت‌هاي نفيس كاشي روي گنبد را به خشت‌هاي طلا تبديل كردند.

در سال ۹۹۷ قمري يعني دومين سال سلطنت شاه عباس اول شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبك قرار گرفت، چون به سوي او تيري شليك شد غضب كرد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد به طوري كه در صحن حرم خون جاري شد.

سال بعد عبدالمؤمن خان ازبك با لشكرش به مشهد حمله كرد. جمعي از مردم مشهد و به ويژه سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوي به حرم پناهنده شدند. در حالي كه ايشان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمن خان و دين محمد سلطان به اتفاق عده‌اي از جنگجويان خود وارد صحن شده و پناهندگان را قتل‌عام كردند. چنان خشمگين بودند كه شعله خشم و غضب آن‌ها جز به ريختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمي‌شد. آنان زايران را از داخل حرم بيرون مي‌كشيدند و با كمال قساوت مي‌كشتند. چنان‌كه مير محمد حسين مشهور به «ميربالاي سر» كه از سادات متقي مشهد بود و پيوسته در بالاي سر علي بن موسي الرضا به تلاوت قرآن مشغول بود را دو نفر از ازبكان در كنار ضريح با شمشير پاره‌پاره كردند. زنان و كودكان در مسجد گوهرشاد جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل‌عام وحشيانه نزديكان و خويشان خود بودند. سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قنديل‌هاي مرصع طلا و نقره و شمعدان‌ها و همچنين ميل طلاي بالاي گنبد و بسياري از ظرف‌ها و فرش‌ها و كتاب‌هاي كتابخانه را به غارت برده و زنان و كودكان را به اسيري به ماوراءالنهر بفرستند. بعدها عبدالمؤمن خان به سخت‌ترين شكل به دست افراد خود كشته شد.

در دوران شاه تهماسب صفوي، پس از جمع‌آوري خشت‌هاي كاشي، گنبدي با روكش طلا بر فراز گنبد پيشين بنا شد. اين همان گنبدي است كه امروزه در نماي بيروني وجود دارد.

در سال ۱۰۰۹ قمري كه شاه عباس صفوي از پايتخت آن روز، اصفهان، پياده به مشهد رفت، مدتي در مشهد ماند و دستور داد كه گنبد حرم، بار ديگر با خشت‌هايي از مس و روكش طلايي پوشيده شود و اين كار به دست كمال‌الدين محمود يزدي انجام شد. بر پايه آنچه در كتيبه گنبد ديده مي‌شود، اين كار در سال ۱۰۱۰ قمري آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ قمري به پايان رسيده‌است. متن كتيبه گنبد كه اثر خوشنويس ايراني عليرضا عباسي است، و با حروف طلايي بر زمينه فيروزه‌اي به خط ثلث نوشته شده، چنين است:

بسم الله الرحمن الرحيم من عظائم توفيقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولي ملوك العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوي و الحسب الباهر العلوي تراب اقدام خدام هذه الروضه المنوره الملكوتيه مروّج آثار اجداده المعصومين السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوي الصفوي بهادرخان. فاستسعد بالمجيء ماشياّ علي قدميه من دارالسلطنه اصفهان الي زياره هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزينه هذه القبه من خلّص ماله في سنه الف و عشر و تمّ في سنه الف و ستهعشر.

همچنين به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات ديگري نيز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتيق، احداث ايوان شمالي و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ايوانهاي شرقي و غربي آن ايجاد رواق توحيدخانه و نيز گنبد الله ورديخان. از آنجايي كه شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ويژه داشت، دستور داد تا هر كس به زيارت آن جا رفته باشد مي‌تواند عنوان «مشهدي» را مانند حاجي و كربلايي بر نام خود بيفزايد و اين لقب از آن زمان رواج يافت.[۷]

در سال ۱۰۸۴ قمري و در زمان شاه سليمان صفوي، در پي زمين لرزه‌اي، گنبد حرم هم آسيب ديد و شماري از خشت‌هاي طلايي آن از جا كنده شد. وي دستور داد تا گنبد بازسازي شود و كتيبه‌اي بر آن افزوده گردد كه اين رخداد را حكايت نمايد. اين كتيبه اكنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد ديده مي‌شود.

من ميامن منن الله سبحانه الذي زين السماء بزينه الكواكب و رصع هذه القباب العلي بدرر الدراري الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاكرم الافخم اشرف ملوك الارض حسبا و نسباً و اكرمهم خلقاً و ادبا مروج مذهب اجداده الائمه المعصومين و محيي مراسم آبائه الطيبين الطاهرين السلطان بن السلطان شاه سليمان الصفوي الموسوي بهادرخان بتذهيب هذه القبه العرشيه الملكوتيه و تزيينها و تشرّف بتجديدها و تحسينها اذا تطرق اليه الانكسار و سقطت لبناتها الذهبيه آلتي كانت تشرق كالشمس في رابعه النهار بسبب حدوث الزلزله العظيمه في هذه البلده الكريمه في سنه اربع و ثمانين و الف و كان هذه التجديد الجديد في سنه ثمانين و الف. كتبه محمدرضا امامي.

دوره نادري

ايوان صحن تيموري كه در دوره سلطان حسين بايقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه يافته بود به‌فرمان نادرشاه طلاكاري گرديد.[۷] و ديوار حرم نقاشي‌هايش تجديد شد و گلدستهٔ شمالي صحن انقلاب بر فراز ايوان عباسي كه توسط شاه عباس اول توسعه يافته بود، ساخته و طلاكاري شد و ايوان جنوبي صحن عباسي نيز طلاكاري شد.[۵]
دوره قاجاريه
حرم در دهه ۱۲۳۰ خورشيدي

در عهد فتحعلي شاه قاجار رواق دارالضيافه و سومين ضريح احداث شدند.[۵] بناي صحن آزادي (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان ناصرالدين شاه ساخته شد و ايوان غربي آن طلاكاري شد.[۵]

احداث رواق دارالسعاده در محوطه بين صحن آزادي و رواق كنبد حاتم‌خاني در سال ۱۲۵۱ قمري و بناي مدرسه علي‌نقي ميرزا (كه بعداً به رواق دارالذكر تبديل شد)، در اين دوره انجام شد.[۵]
دوره پهلوي
شهبانو فرح، در حرم امام رضا؛ ۳ مه ۱۹۷۷/ ۱۳ ارديبهشت ۱۳۵۶

در زمان محمدرضا پهلوي طرح توسعه حرم با نظارت عبدالعظيم وليان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نايب‌التوليه آستان قدس رضوي به انجام رسيد. در سال ۱۳۵۳ خورشيدي خشت‌هاي طلايي گنبد كه شفافيّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آميزي مجدّد با آب طلا، در جاي خود قرار دادند.

در اين دوره بناهاي موجود در اطراف مجموعه كه مربوط به سده‌هاي اخير بودند كاربريشان تغيير يافت و اكثراً تغييرات اساسي‌اي يافتند و به صحن‌هاي حرم تبديل شدند مانند: بناي مسجد زنانه، مسجد رياض، گنبد اپك ميرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل كشيك خانه خدام و بعضاً محل‌هايي مانند مدرسه‌ها تيمچه‌ها يا فضاهاي خالي به صورت رواق‌هاي دارالفيض، دارالشكر، دارلرشرف، دارالسلام، دارالذكر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق كنوني امام خميني) و تعويض صندوق عباسي به صندوق سنگي حاج حسين حجارباشي و نصب ضريح چهارم و نوسازي نقاره‌خانه نيز مربوط به اين دوران است.[۵]
دوره جمهوري اسلامي
دارالحفاظ، از نزديك‌ترين بخش‌ها به مدفن امام رضا

در دوره پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران طرح توسعه اين حرم با جديت دنبال شد و اين مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌اي بود و در سال ۱۳۵۹ فضاي داخلي بناي حرم توسعه و ايستايي گنبد افزايش يافت و درب‌هاي ورودي به بناي حرم در سمت پيش روي و پايين پاي مزار، گشايش يافت.[۵]

صحن جمهوري اسلامي، جامع رضوي، هدايت، كوثر و رواق امام خميني در اين دوره ساخته شده است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هكتار كه در دوره‌هاي گذشته ساخته شده‌بودند (تا سال ۱۳۹۲) به ۷۰ هكتار رسيد.[۵] اين توسعه‌ها توسط مهدي عزيزيان مديريت و اجرا شده است.[۸]
حوادث
اين عكس از ضلع جنوب شرقي در سال ۱۲۹۰ برداشته شده و روز بعد از واقعه توپ بستن گنبد به وسيله ارتش روس‌هاي تزاري را نشان مي‌دهد. آثار تخريب در جاي جاي گنبد طلا به چشم مي‌خورد.

حرم علي بن موسي الرضا طي چنده سده اخير در اثر ۴ حادثه دچار تخريبهاي جزئي و كلي‌اي گرديد.

در اثر يورش عبدالمومن خان ازبك در سال ۹۷۷ طلا كوبي‌ها و زيورآلات گنبد و گلدسته‌هاي حرم به تاراج رفت كه توسط شاه عباس صفوي در بين سال‌هاي ۱۰۱۰–۱۰۱۶ قمري ترميم شدند.
در سال ۱۰۸۴ قمري زلزله شديدي در مشهد رخ داد كه سطح خارجي گنبد ترك برداشت و تعدادي از خشت‌هاي زراندود ريخت كه شاه سليمان صفوي گنبد را تعمير و تجديد طلا كرد كه جريان اين طلاكاري توسط محمد رضا امامي خوشنويس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده است.
در سال ۱۳۳۰ خورشيدي روس‌ها گنبد را به توپ بستند و نقاطي را در بدنه گنبد به اندازه كله قند سوراخ كردند كه هنوز جاي تعميرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال ۱۳۳۱ خورشيدي نيرالدوله والي خراسان دستور تعمير آن را داد.
در عاشوراي ۱۳۷۳ خورشيدي در يك حمله تروريستي در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر كشته و ۳۰۰ نفر زخمي شدند. خرابي‌هاي حاصله بر بنا كم بود و فقط بخشي از كاشي‌كاري‌ها و آينه‌كاري‌هاي قديمي آسيب ديدند[۹] كه بعداً تعمير شدند و پس از آن تاكنون در قسمت ورودي‌هاي مجموعه خادم‌هايي براي بازرسي بدني و وسايل زائرين، خدمت مي‌كنند.[۵](براي اطلاعات بيشتر مقالهٔ بمب‌گذاري در آرامگاه علي بن موسي را مطالعه كنيد)

بناي حرم

بناي حرم قديمي‌ترين و اولين بناي مجموعه آستان قدس رضوي است كه مزار علي بن موسي الرضا در زير آن قرار دارد.
مزار
عكسي از حرم در سال ۱۳۰۰ قمري كه موقعيت ضريح سوم را نسبت به بنا مشخص مي‌كند و همان‌طور كه در عكس مشاهده مي‌كنيد ضريح در مركز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصوير تنگنايي به وجود آمده‌است كه در سال ۱۳۴۴ اين تنگنا با تراشيدن ديوارهاي اطراف بهبود وسيع‌تر گرديد.

مزار (بقعه) علي بن موسي‌الرضا در بالاي سر مزار هارون در زير گنبد بخش مركزي و اصلي مجموعه آستان قدس درواقع شده است.

ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود (روضات‌الجنات) صندوقي‌هايي كه بر روي مزار هارون و علي بن موسي الرضا بوده است را شرح داده است و تا اوايل سده ۸ قمري صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخير شهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر هارون به كلي محو شده است.

موقعيت مزار

در سال ۱۹۳ قمري هارون درگذشت و وي را دقيقاً در زير قبه در مركز بنا دفن كردند و پس از ۱۰ سال علي بن موسي‌الرضا را در بخش غربي در بالاي سر هارون دفن كردند كه مزار وي به صفهٔ غربي نزديك بود. پس از نصب جعبه و ضريح تنگنايي به عرض ۸۵ سانتي‌متر در بخش غربي بنا به وجود آمد و حركت زائرين را محدود ساخت. در سال ۱۳۴۴ ديوارهٔ غربي بنا كه وزن گنبد بر روي آن قرار داشت و ضخامت حدودي ۳ متر داشت را با نهايت مهارت تراشيدند و ۲ متر از آن را عرصهٔ دروني حرم افزودند كه در نهايت تنگناي ذكر كه در بالاي سر مزار قرار داشت به ۳٫۵ متر رسيد و افزون بر آن يك دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر در دو طرف آن دو گذرگاه كوچك هر يك به عرض ۱٫۷ متر بين بناي حرم و مسجد بالاسر احداث گرديد.[۵]
سنگ مزار

نخستين سنگ مزار مربوط به سده ششم قمري است اين سنگ به طول ۴۰ سانتي‌متر و عرض سي سانتي‌متر به قطر ۶ سانتي‌متر از جنس مرمر است.
دومين سنگ مزار كه هم‌اكنون بر روي مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهكي سفيد رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتي‌متر است.
سومين سنگ مزار سنگي است از معدن توران پشت يزد به رنگ سبز چمني به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت يك متر با وزن ۳۶۰۰ كيلوگرم است كه بر طبقه همكف موجود است كه همزمان با نصب ضريح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همكف در حرم قرار داده شد.[۵]

صندوق
محمد وليخان اسدي نايب التوليه به همراه تعدادي از رجال سياسي و نظامي مشهد در تاريخ ۱۳۱۱ در حال تعويض جعبه چوبي مرقد علي بن موسي الرضا

صندوق جسمي چوبي بود كه جداي از ضريح و سنگ مزار بود و كه صندوق‌ها از سده ۶ قمري تا سال ۱۳۷۹ بر روي مزارها قرار داده مي‌شدند.

نخستين صندوق در سده ششم قمري از جنس چوب توسط انوشيروان زرتشتي از اهالي اصفهان پس از كسب شفا به حرم اهدا شد و بر روي سنگ مزار قرار داده شد و ابن بطوطه در سفرنامه خود (تحفه‌النظّار) اين صندوق را با روكش نقره در سال ۷۳۴ قمري مشاهده كرده است.
شاه عباس صفوي در سال ۱۰۲۲ دومين صندوق از جنس چوب فوفل را به حرم هديه كرد كه به صندوق عباسي معروف بود كه سال‌ها در سرداب بر روي مزار بود و در سال ۱۳۱۱ خورشيدي آن را برداشتند و طلاهاي روي آن را جلا دادند و زير نظر عالمان وقت صرف خريد املاكي براي آستان قدس گرديد.
در سال ۱۳۱۱ خورشيدي صندوقي سنگي از جنس مرمر ليمويي از معدن شانديز به هزينه حاج حسين حجار باشي زنجاني به جاي صندوق دوم قرار داده شد.
در سال ۱۳۷۹ به كلي صندوق سوم برداشته شد و به جاي آن سنگ مزار يك متري سبز رنگي قرار داده شد.[۵]

ضريح
دومين ضريح حضرت، ضريح فولادي مرصع است كه در سال ۱۱۶۰ قمري ساخته شد و واقف آن شاهرخ ميرزا (فرزند رضا قلي ميرزا) نوه نادرشاه افشار مي‌باشد. اين ضريح تا سال ۱۳۷۹ خورشيدي در طبقه فوقاني و بر فراز سنگ مزار قرار داشت تا اينكه در سال ۱۳۷۹ خورشيدي همزمان با نصب ضريح پنجم به طبقه تحتاني (داخل سرداب) انتقال يافت.
ضريح فولادي ساده‌اي به ابعاد ۳*۴ متر و ارتفاع حدود ۲ متر است. اين ضريح مربوط به عهد قاجاريه است و در عصر سلطنت فتحعلي شاه قاجار در سال ۱۲۳۸ قمري روي ضريح نگين نشان در حرم جاي گرفت. اين ضريح مزين به طوق و گوي طلاي جواهر نشان است و در طرف پايين پا، در مرصع تقديمي فتحعلي شاه قاجار نصب شده بود اما پس از مدتي به علت پوسيدگي پايه‌ها و تزلزلي كه در اركان آن به عمل آمده بود، در سال ۱۳۳۸ خورشيدي برچيده شد و به موزه انتقال يافت و به جاي آن ضريح چهارم روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب شد.

در دوره‌هاي مختلف ضريح‌هاي متفاوتي بر روي سنگ مزار علي بن موسي‌الرضا قرار داده شد.

اولين ضريح:اولين ضريح مربوط به سده دهم قمري از جنس چوب و طلا و نقره بوده است كه در زمان شاه طهماسب صفوي در سال ۹۵۷ قمري بر روي مزار قرار داده‌اند كه در كتيهٔ دور آن سوره هل اتي به خط ثلث نوشته شده بود.
دومين ضريح:پس از فرسوده شدن ضريح نخستين، دومين ضريح از جنس فولاد مرصع معروف به نگين‌نشان در سال ۱۱۶۰ قمري توسط شاهرخ ميرزا نوهٔ نادرشاه افشار به حرم هديه گرديد كه مزين به ياقوت و زمرد بود و هم‌اكنون در زير ضريح چهارم در سرداب بر روي مزار قرار دارد.
سومين ضريح:در سال ۱۲۳۸ قمري در زمان فتحعلي شاه ضريح فولادي ساده‌اي به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روي ضريح دوم نصب شد كه اين ضريح داراي ورقه‌هاي طلاكوب و طوق‌هاي طلاي جواهر نشان مي‌باشد و بر روي آن سوره هل اتي و يس به خط ثلث نوشته شده‌است كه در سال ۱۳۳۸ خورشيدي به علت پوسيدگي پايه‌هايش به موزه آستان قدس رضوي انتقال داده شد.
چهارمين ضريح:چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره معروف به شير و شكر در سال ۱۳۳۸ خورشيدي به ابعاد ۴ در ۳٫۶ و ارتفاع ۳٫۶ بر روي مزار جايگزين ضريح سوم به نحوي كه ضريح دوم را دربر مي‌گيرد بر روي مزار قرار داده شد و هم‌اكنون در سرداب بر روي سنگ مزار قرار دارد.
پنجمين ضريح:پس از برگزاري مسابقهٔ هنري طرح محمود فرشچيان هنرمند و مينياتوريست معروف ايراني، برنده شد و در بين سال‌هاي ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضريح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ در ۳٫۷۳ به ارتفاع ۳٫۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد و به مدت ۵۵ روز از ۱۳۷۹/۱۰/۲۱ تا ۱۳۷۹/۱۲/۱۶ عمليات نصب سنگ سبز رنگ و ضريح پنجم در طبقه همكف حرم قرار به طول انجاميد. بر روي اين ضريح سوره هل اتي و يس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده است و در چهار جهت ضريح ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم كه همگي به يك محراب بزرگ‌تر كه آن نيز به كلمه الله ختم مي‌شود، قرار دارد.[۵]

سرداب

در گذشته كف حرم نسبت به سطح زمين اطراف حدود دو متر گودتر بوده است و با توجه به بالاتر آمدن كف حرم در طول دوران‌هاي مختلف اين اختلاف شديدتر شده و باعث شد سردابي به شكل زيرزمين شكل گيرد.[۵]

مزار (قبر) علي بن موسي الرضا حدود سه متر در زير ضريح اصلي كه در طبقه همكف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است كه سقف سرداب همان كف طبقه همكف حرم است. زمان دقيق به وجود آمدن سرداب مشخص نيست؛ ولي بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم قمري به وجود آمده است.

نويسندهٔ كتاب بدر فروزان ذكر مي‌كند:

اصل مرقد شريف در سرداب قرار گرفته است ك سقف ان سطح زمين حرم يعني زير ضريح را تشكيل مي‌دهد… و ترديدي نيست كه سرداب در سده‌هاي پنجم و ششم قمري نبوده است.

در زمان نصب ضريح پنجم ضريح فولادي مرصع فولادي معروف به نگين نشان را -كه در ضريح چهارم قرار داشت- به سرداب انتقال دادند؛ به نحوي كه اتصالش با ضريح درون حرم برقرار شد.

در گذشته داخل ضريح دريچه‌اي در سمت پايين پا در كف رو به سرداب وجود داشت.[۵]

رواق زير زميني دارالاجابه

در سال ۱۳۷۹ در دوره جمهوري اسلامي رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همكف حرم در زير زمين ساخته شد كه ورود به سرداب را از طريق هشتي واقع در سمت ضلع شرقي مقدور ساخت و دريچه ذكر شده كه در كف حرم بود، بسته شد.

اين رواق ۱٫۶۰ پائين‌تر از سطح مزار واقع شده است.[۵]
سقف

سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌اي است كه پوسته زيرين (قبه) كه از درون حرم ديده مي‌شود قديمي‌ترين سقف است كه به روايتي پيش از خاكسپاري علي بن موسي‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روي آن پوست بالايي كه گنبد طلايي كنوني است را ساختند.

ارتفاع سقف حرم تا زير نقطهٔ مركزي حدود ۱۹ متر و تا بالاي طوق گنبد ۳۱ متر است.[۵]

گنبد طلا

گنبد داراي دو پوشش است كه در بالاي ضريح قرار دارند: پوشش اول گنبد، سقف حرم است كه مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه مي‌گويند و پوشش دوم بر فراز آن است كه به آن گنبد گفته مي‌شود. ارتفاع قبه از كف ۸۰/۱۸متراست. پوشش دوم گنبد طلا كه لايه بيروني را تشكيل مي‌دهد و ارتفاع گنبد از كف تا انتهاي بلندترين نقطه اوج محدب (راس گنبد) ۲/۳۱ متراست. فضاي خالي بين قبه و گنبد ۱۳ متر و دور خارجي گنبد ۱۰/۴۲ متر مي‌باشد. ارتفاع گنبد از طوق طلا كاري شده تا نوك گنبد، ۴۰/۱۶ متر و ارتفاع سر طوق گنبد، ۵۰/۳ متر است. بلندي ساقه تا ابتداي آجرهاي زراندود، ۷۹/۴ متر است.[۱] در اطراف گنبد دو كتيبه وجود دارد. اوّلي در كمربند دور گنبد و در ارتفاع ۷۴/۶ متري در دو سطر به عرض ۹/۱ متر با حروف طلايي بر روي زمينه لاجوردي به خط ثلث جلي عليرضا عباسي است. در اين كتيبه پياده آمدن شاه عباس صفوي از اصفهان به مشهد و توفيق وي در تزئين گنبد منور و طلا كاري مجدد در سال‌هاي ۱۰۱۰ه ش تا ۱۰۱۶ ه ش به شرح زير درج گرديده: «به نام خداوند بخشنده و مهربان از توفيقات بزرگ خداي سبحان اين بود كه موفق داشت پادشاه بزرگ و آقاي پادشاهان عرب و عجم، داراي نسب پاك نبوي و حسب تابناك و روشن علوي، خاك قدم‌هاي خادمين زائرين اين روضه تابان ملكوتي و ترويج دهنده آثار اجداد معصومين، سلطان، زاده سلطان صاحب ظفر، شاه عباس حسيني موسوي صفوي بهادرخان كه سعادت و نيكبختي نصيب او شده و با پاي پياده از پايتخت اصفهان به زيارت شريف‌ترين حرم تشرف يافته و نيز براي تزئين و آراستن اين گنبد مطهر از دارائي خالص خود شرف اندوزي نمود، در سال هزار و ده شروع و در سال هزار و شانزده به اتمام رسانيد» در قسمت وسط اين كتيبه به سمت شمال گنبد، مقابل ايوان عباسي در صحن انقلاب اسلامي بر لوحي با زمينه سبز، تاريخ تجديد طلاكاري گنبد پس از پيروزي انقلاب اسلامي نوشته شده است. متن كتيبه بدين شرح است: «درآغاز پانزدهمين قرن بعثت نبوي و در آستانه سالروز پيروزي انقلاب عظيم اسلامي ايران به رهبري قائد اعظم امام خميني تجديد طلاكاري و تعميرات گنبد مطهر انجام پذيرفت. صفرالمظفر ۱۴۰۰ قمري» كتيبه ديگر در قسمت زيرين كتيبه كمربندي با ۴ ترنج به خط محمدرضا امامي ديده مي‌شود. اين كتيبه در سال ۱۰۸۶ هـ.ق. در زمان شاه سليمان صفوي نوشته شده و در اين ترنج‌ها به تعمير، تزيين و طلاكاري مجدد گنبد اشاره شده. يكي از ترنج‌ها به چگونگي تعمير گنبد، پس از زلزله سال ۱۰۸۶ اختصاص يافته و در سه ترنج ديگر آياتي از قرآن مجيد نوشته شده. مهمترين اتفاقي كه براي گنبد روي داده واقعه به توپ بستن گنبد در سال ۱۳۳۰ ه- ق (۱۲۹۱ ش) به وسيله روسها مي‌باشد.[۱]
در ويكي‌انبار پرونده‌هايي دربارهٔ حرم امام رضا موجود است.
صحن‌ها و رواق‌ها

در حال حاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا وجود دارد.
صحن‌ها

هر صحن، شامل يك فضاي باز و محصور است كه رواق‌ها و ايوان‌هايي در پيرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌هاي حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ متر مربع است.[۱۰] بزرگ‌ترين صحن، صحن جامع رضوي به مساحت ۶۰٬۱۸۸ متر مربع است كه در جنوب حرم قرار دارد.[۱۱] ساير صحن‌ها به شرح زير هستند:

صحن انقلاب
صحن آزادي
صحن جمهوري اسلامي
صحن قدس
صحن مسجد گوهرشاد
صحن غدير
صحن كوثر
صحن هدايت

رواق‌ها

فضاهاي مسقف و محصور در پيرامون حرم، رواق ناميده مي‌شوند. اكنون بزرگ‌ترين رواق حرم، رواق امام خميني به مساحت ۶٬۳۰۰ متر مربع است كه قبلاً صحن بوده و عمليات مسقف‌سازي آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده‌است.[۱۲] هم‌چنين رواق‌هاي دارالولايه، دارالحجه و دارالاجابه از رواق‌هاي بزرگ حرم امام رضا هستند.[۱۳]
افراد صاحب نام كه در اين حرم به‌خاك سپرده شده‌اند
گذشته

هارون الرشيد (خليفه عباسي)
شيخ طبرسي (از فقهاي شيعه قرن ۶ هجري)
الله‌وردي خان (سپهسالار امپراتوري صفوي، حاكم ايالت فارس امپراتوري صفوي، باني ۳۳ پل اصفهان و مدرسه خان شيراز)
شيخ بهايي (دانشمند عصر صفوي)
حر عاملي (از فقهاي شيعه قرن ۱۱ هجري)
شيخ حسنعلي اصفهاني (معروف به نخودكي از علماي سده ۱۳ قمري شيعه)
عباس ميرزا نايب السطنه (پسر بزرگ و وليعهد فتحعلي شاه قاجار متوفي ۱۰ جمادي‌الثاني ۱۲۴۹ قمري)

معاصر

امير اسدالله علم (نخست‌وزير و وزير دربار و از رجال با نفود دورهٔ پهلوي)
حاج غلام‌حسين تبريزي(عبدخدايي) (از عالمان شيعه و امام جماعت مسجد گوهرشاد)
علامه محمد تقي جعفري
سيد عبدالله شيرازي (مرجع تقليد)
غلامرضا طبسي (خطيب شيعه)
اديب نيشابوري (شاعر)
غلامرضا قدسي (شاعر)
محمدتقي اديب نيشابوري (شاعر)
سيد عبدالكريم هاشمي‌نژاد (مجتهد و مبارز انقلاب اسلامي ايران)
سيد عزالدين حسيني زنجاني (مرجع تقليد شيعيان)
سيد محمدهادي ميلاني (مرجع تقليد شيعيان)
محمدتقي آملي (فقيه شيعه)
سيد احمد خسروشاهي (فقيه شيعه)
شيخ جعفر مجتهدي (عارف شيعه)
مجتبي قزويني خراساني (مجتهد شيعه)
هاشم قزويني (مدرس و عالم شيعه)
سيد رضا كامياب (نماينده مجلس مشهد)
علي‌اكبر نهاوندي (نويسنده و عالم شيعه)
علي فلسفي (فقيه و مجتهد شيعه)
محمدتقي شريعتي (فعال سياسي–مذهبي و پدر دكتر علي شريعتي)
عباس واعظ طبسي (توليت آستان قدس رضوي از سال ۱۳۵۹ خورشيدي تا ۱۳۹۴)

مجموعه حرم از نگاه شهري

مشهد كلان‌شهري در شمال شرقي ايران و مركز استان خراسان رضوي است. اين شهر در زمان افشاريان، پايتخت ايران بود. مشهد با ۳۲۸ كيلومتر مربع مساحت، دومين شهر پهناور ايران بعد از تهران است. براساس سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال ۱۳۹۰ اين شهر با ۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن جمعيت، دومين شهر پرجمعيت ايران پس از تهران است. اين شهر به واسطهٔ وجود حرم علي بن موسي الرضا، هشتمين امام مذهب شيعه، سالانه پذيراي بيش از ۲۷ ميليون زائر از داخل و دو ميليون زائر از خارج از كشور است.

شهر مشهد در حوزهٔ رودخانهٔ كشف‌رود و در دشت مشهد بين كوه‌هاي هزارمسجد و بينالود گسترده شده‌است. بيشينهٔ ارتفاع شهر مشهد ۱۱۵۰ متر و كمينهٔ آن ۹۵۰ متر است. شهر مشهد داراي آب و هواي متغير، اما معتدل و متمايل به سرد و خشك است و از تابستان‌هاي گرم و خشك و زمستان‌هاي سرد و مرطوب برخوردار است. بيشينهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالاي صفر و كمينهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زير صفر است.

مشهد داراي ۱۳ منطقهٔ شهرداري است و شهردار آن، توسط شوراي شهر ۲۵ نفره انتخاب مي‌شود. اين شهر داراي يك فرودگاه بين‌المللي، يك ايستگاه راه‌آهن و سه پايانه است كه ارتباط آن با شهرهاي ديگر را ممكن مي‌سازد. حمل و نقل داخلي مشهد، توسط سامانهٔ تاكسي‌راني و اتوبوس‌راني و قطار شهري انجام مي‌شود. اقتصاد مشهد متكي به گردشگري مذهبي با تمركز بر حرم امام رضا است. در كنار آن، وجود مراكز تجاري بزرگ و امكانات پزشكي قابل توجه، موجب رونق گردشگري تفريحي و گردشگري سلامت در اين شهر نيز شده‌است.

بيش از ۹۳٪ مردم مشهد فارسي‌زبان هستند. تراكم جمعيت در مشهد بيش از نه هزار تن در هر كيلومتر مربع است. اين شهر در سال ۱۳۸۸ رسماً به عنوان «پايتخت معنوي ايران» انتخاب شد. هم‌چنين مشهد به عنوان «پايتخت فرهنگ اسلامي» در سال ۲۰۱۷ برگزيده شده‌است.

محتويات

۱ نام
۱.۱ پيشينهٔ كاربرد نام مشهد
۱.۲ مشهد در نوشتار محدثان، مورخان و جغرافي‌دانان دورهٔ اسلامي
۲ پيشينه
۲.۱ مشهد در دورهٔ خلافت اسلامي
۲.۲ مشهد در دوران حكومت‌هاي ايراني تا عصر صفويه
۲.۳ مشهد، از صفويه تا دوران معاصر
۲.۴ مشهد در دوران قاجاريه و پهلوي
۲.۵ مشهد در دوران جمهوري اسلامي
۳ جغرافياي طبيعي
۳.۱ موقعيت جغرافيايي
۳.۲ زمين‌شناسي
۳.۳ اقليم
۳.۴ زمين‌لرزه
۴ جمعيت‌شناسي
۴.۱ قوميت
۴.۲ زبان
۴.۳ مذهب
۵ جاذبه‌هاي گردشگري
۵.۱ جاذبه‌هاي مذهبي
۵.۱.۱ حرم علي بن موسي الرضا و ساير اماكن متبركه
۵.۲ جاذبه‌هاي تاريخي
۵.۳ جاذبه‌هاي طبيعي
۵.۴ فضاي شهري
۶ تقسيمات شهري
۷ شهرداري مشهد
۷.۱ حوزهٔ شهردار
۸ اقتصاد
۸.۱ صنايع
۸.۲ مراكز تجاري
۹ آموزش
۹.۱ دانشگاه‌ها
۹.۲ مدرسه‌ها
۹.۳ مدرسه‌هاي علوم ديني
۱۰ پژوهش و فناوري
۱۰.۱ مراكز تحقيقاتي
۱۰.۲ تجاري‌سازي فناوري
۱۰.۳ مراكز رشد
۱۰.۴ جشنواره‌ها و المپيادها
۱۱ بهداشت، درمان و آموزش پزشكي
۱۲ فرهنگ و هنر
۱۲.۱ سينما، تئاتر و نگارخانه‌ها
۱۲.۲ فرهنگسراها
۱۲.۳ كتابخانه‌ها
۱۲.۴ موزه‌ها
۱۳ گردشگري
۱۳.۱ هتل‌ها و مراكز اقامتي
۱۳.۲ ره‌آوردها
۱۳.۳ غذاها و خوراك‌هاي محلي
۱۴ رسانه
۱۴.۱ صدا
۱۴.۲ سيما
۱۴.۳ نشريات
۱۵ ورزش
۱۶ حمل‌ونقل
۱۶.۱ جابجايي‌هاي درون شهري
۱۶.۱.۱ قطار شهري مشهد
۱۶.۱.۲ بزرگراه‌ها
۱۶.۱.۳ اتوبوس‌راني
۱۶.۱.۴ تاكسي‌راني
۱۶.۲ جابجايي‌هاي برون شهري
۱۶.۲.۱ فرودگاه
۱۶.۲.۲ راه‌آهن
۱۶.۲.۳ اتوبوس و تاكسي بين شهري
۱۶.۲.۴ فاصلهٔ مشهد با شهرهاي بزرگ
۱۷ معضلات شهري
۱۷.۱ آلودگي‌هاي محيط زيستي
۱۷.۲ حاشيه‌نشيني
۱۷.۳ معضلات اجتماعي
۱۸ ارتباط‌هاي بين‌المللي
۱۸.۱ كنسولگري‌ها
۱۸.۲ شهرهاي هم‌پيوند و خواهرخوانده
۱۹ مشاهير و نام‌آوران

نام

واژهٔ «مَشْهَد» (جمع: «مَشاهِد») به معني محل شهود و محل شهادت است.[۴] به باور شيعيان، علي بن موسي الرضا پس از قتل به دست مأمون، خليفهٔ عباسي، در سال ۲۰۳ هـ. ق، در آرامگاه هاروني سناباد به خاك سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و كم‌كم بر پهنهٔ آن، به‌ويژه در زمان شاه تهماسب صفوي، افزوده شد و مردم توس (طوس) به مشهد كوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر اين شهر ماندگار شد.[۵]

هم‌چنين به مشهد نام «قبلهٔ هفتم» را نيز اطلاق مي‌كنند.[۴][يادداشت ۲]
پيشينهٔ كاربرد نام مشهد
نقشهٔ ايران در سال ۱۱۲۶ خورشيدي كه توسط امانوئل بوئن، جغرافي‌دان و نقشه‌كش بريتانيايي، ترسيم شده‌است. اين نقشه كه وسعت و محدودهٔ پادشاهي دودمان افشاريه را نمايش مي‌دهد، اسامي بسياري از مناطق، شهرها، درياچه‌ها و درياهاي آن زمانِ ايران را نيز دربرگرفته‌است. اين نقشه از كشور ايران در سال ۱۷۴۷ (ميلادي) ميلادي، برابر با ۱۱۲۶ خورشيدي و ۱۱۶۰ قمري و در زمان سلسلهٔ افشاريان رسم شده‌است. نام مشهد در كنار نام توس در نقشه مشهود است.
نوشتار اصلي: طوس

پيش از قتل علي بن موسي الرضا در ۲۰۳ هـ. ق، و دفن او در كاخ حُمَيد بن قَحطَبه در سناباد نوغان، خبري از مشهد نبود. حتي نام نوغان توس از سده‌هاي اوليهٔ اسلامي به بعد در متون راه يافته و پيش از آن تقريباً هيچ خبري از نوغان نيست، بلكه تنها از ولايت توس يا شهر توس اخباري در اساطير و آثار حماسيِ بعد به چشم مي‌خورَد. در نتيجه، تاريخچهٔ مشهد از ابتدا تا پيدايش اسلام در تاريخ توس، و در دو سدهٔ اسلامي در تاريخ نوغان مستتر است.[۶] اينكه توس هم يك شهر و هم يك منطقه است، همراه با اين واقعيت كه هر دو ناحيه همواره به عنوان شهرهاي اصلي منطقه در نظر گرفته مي‌شوند، اين باور نادرست را در ميان جغرافي‌دانان متأخر عربي رواج داده كه توس، پايتخت شهري دوبخشي شامل تابران و نوغان بوده‌است. اين باور در مورد دوبخشي بودن شهر توس به طور عام در ادبيات اروپايي راه يافته‌است. سِر پِرسي سايكس و به دنبال وي، ئي. ديز[يادداشت ۳] صراحتاً اين تصور را به چالش كشيدند. جغرافي‌دانان قديم‌تر عرب به‌درستي تابران و نوغان را به عنوان دو شهر كاملاً مجزا، از يكديگر متمايز كردند. ويرانه‌هاي تابران، توس و مشهد در حدود ۱۹ كيلومتري يكديگر قرار دارند.[۷]
مشهد در نوشتار محدثان، مورخان و جغرافي‌دانان دورهٔ اسلامي

در سدهٔ سوم هجري، ابن بابويه قمي قمي در كتاب عيون اخبار الرضا فصلي را به مشهد اختصاص داده و در تمامي اخبار و مطالب، همه‌جا واژهٔ «مشهد» و «مشهد رضوي» را آورده‌است.[۸] ابن حوقل در سدهٔ چهارم هجري به سادگي اين مكان را مشهد ناميده؛ ياقوت حَمَوي، در بياني صريح‌تر، آن را «مشهد رضوي حرم رضا» نام نهاده‌است. مشهد به عنوان نام يك مكان، نخستين بار در احسن التّقاسيم في معرفهِ الأقاليم محمد مقدّسي (مَقدِسي) و اواخر دههٔ سوم قرن چهارم هجري پديدار شده‌است. در حدود نيمهٔ قرن هشتم هجري، ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود، از اصطلاح «شهر مشهد الرضا» استفاده كرده‌است. به نظر مي‌رسد نام نوغان كه هنوز هم بر سكه‌هاي نيمهٔ اول سدهٔ هشتم هجري تحت حاكميت ايلخانيان ديده مي‌شود، به‌تدريج جاي خود را به «المشهد» يا «مشهد» داده باشد. در اين دوره مشهد اغلب با صراحت بيشتري با عناوين «مشهد رضا»، «مشهد مقدس» و «مشهد توس» شناخته مي‌شود. اغلب در ادبيات و به‌ويژه در شعر، تنها توس مد نظر قرار گرفته‌است؛ براي نمونه، «توس جديد» در مقابل «توس قديمي» يا شهري مقتضيِ اين نام.[۷] معين‌الدين محمد الزّمجي الاسفزاري، مورخ قرن نهم هجري، در كتاب روضات‌الجَنّات في أوصاف مدينهِ هرات از آن با عنوان «مشهد مقدس رضوي» نام برده‌است.[۹] و صدرالمتألهين لاهيجاني در كتاب تاريخ و جغرافياي شهر مشهد در سدهٔ چهاردهم هجري از واژهٔ «مشهد مقدس رضوي» استفاده كرده‌است.[۱۰]
پيشينه
نوشتار اصلي: پيشينه مشهد
نوشتار(هاي) وابسته: علي بن موسي الرضا، ابومسلم خراساني، جنبش سياه‌جامگان، مأمون، حمله مغول به ايران، افشاريان، نادر شاه، واقعه مسجد گوهرشاد و بمب‌گذاري در آرامگاه علي بن موسي

حوضهٔ رودخانهٔ كشف‌رود كه شهر مشهد در آن قرار دارد، به خاطر شرايط مناسب طبيعي، از پيش از اسلام به عنوان يكي از بخش‌هاي موردتوجه براي سكونت در خراسان به حساب مي‌آمده‌است. در نزديكي شهر كنوني مشهد، شهري به نام توس وجود داشته‌است. اهميت اين شهر در دوران اسلامي به استقرار يكي از مهمترين زيارتگاه‌هاي جهان كه براي امام هشتم شيعيان، علي بن موسي الرضا، ساخته شده‌است، بازمي‌گردد.[۷] بنابراين، آنچه سناباد نوغان را در سرتاسر جهان مشهور ساخت، نه آرامگاه هارون الرشيد، خليفهٔ عباسي، بلكه زيارتگاه امام شيعه بود و شهر بزرگي كه با گذشت زمان در اطراف روستايي كوچك گسترش يافت، المشهد (مشهد) عنوان گرفته‌است كه به معناي «حرم حزن‌انگيز» است (در درجهٔ اول، حرم شهيدي از خاندان پيامبر اسلام).[۷]
مشهد در دورهٔ خلافت اسلامي
موقعيت خراسان و توس (طوس) در نقشهٔ ايران در عصر خلفاي عباسي، برگرفته از كتاب جغرافياي تاريخيِ سرزمين‌هاي خلافت شرقي

به گفتهٔ تاريخ‌نويسان، هنگامي كه يزدگرد سوم از برابر سپاهيان مسلمان عرب گريخت، راهي توس شد تا از كُنارَنگِ توس، مرزبان خود در آن خطه، پناه بخواهد، اما كنارنگ يزدگرد را از توس راهي مرو كرد. پس از آن، كنارنگيان به رغم فتح خراسان توسط اعراب، همچنان نفوذ خود را در خطهٔ توس حفظ كردند و تا پايان عصر امويان، در آن‌جا ماندند و تنها پس از يورش سرداران ابومسلم در سال ۱۲۹ هـ. ق بود كه آن‌جا را رها ساختند.[۶][۱۱] تنها خبر شاهنامه كه تاريخ هم آن را تأييد مي‌كند پناهنده‌شدن يزدگرد سوم ساساني به كنارنگ توس، پس از شكست از تازيان در زمان خلافت عثمان است.[۶]

مأمون، جانشين هارون، پس از گذشت چند سالي از خلافتش بر اثر طغياني كه عليه وي توسط علويان پديد آمد، به قصد آن‌كه تمايل شيعيان را به خود جلب كند، علي بن موسي الرضا، امام هشتم شيعه، را به جانشيني نامزد كرد و به دارالخلافه‌اش در مرو فراخواند. مأمون به همراه علي بن موسي الرضا، پس از يك سال ماندن در مرو، رهسپار بغداد شد. در طي راه در روستاي نوغان، علي بن موسي الرضا، به خانهٔ امير سناباد وارد و در آن‌جا به روايت شيعيان مسموم شد و در سال ۲۰۲ يا ۲۰۳ هـ. ق پس از سه روز درگذشت و پيكرش در باغ حميد بن قحطبه در كنار مقبرهٔ هارون، در ۱٫۵ كيلومتري روستاي سناباد مدفون شد. از همان زمان، اين نقطه، مشهد الرضا و بعد به‌اختصار مشهد نام گرفت.[۱۲]
مشهد در دوران حكومت‌هاي ايراني تا عصر صفويه

در ابتداي سده چهارم هجري، عصر شكوفايي فرهنگ ايراني -كه با روي كار آمدن نصر بن احمد ساماني (۳۰۰ ه. ق) رونقي يافته بود-، در سرزمين توس نيز به بار نشست.[۱۳]

مشهد نيز همچون تمامي شهرهاي بزرگتر ايران بارها شاهد افزايش جنگ و وحشت درون ديوارهاي خود بود. سبكتگين، مؤسس سلسله غزنويان، در زمان فتح توس آرامگاه را ويران كرد. اما، بعداً پسرش، سلطان محمود، بازسازيش نمود. در سال ۴۲۸ ه.ق. طي دوران حكومت سلطان مسعود غزنوي، حاكم بعدي خراسان به منظور حفاظت از آرامگاه علي بن موسي الرضا استحكامات دفاعي را بنا كرد. در سال ۵۱۵ ه.ق. ديواري در اطراف شهر ساخته شد كه گاهي اوقات امكان حفاظت در برابر حملات را فراهم مي‌ساخت. اگرچه در سال ۵۵۶ ه.ق. تركهاي غز موفق به گرفتن منطقه شدند ولي آنان از تاراج و غارت ناحيهٔ مقدس چشم‌پوشي كردند.[۷]

در زمان سلجوقيان، توس در عين حال كه از رونق دروني برخوردار بود، با بي‌مهري سلاطين رو به رو شد؛ ولي در اين ايام خواجه نظام‌الملك وزير شهير آلب ارسلان و ملكشاه سلجوقي در زمان وزارت ۳۰ ساله‌اش توجهي به توس داشت و حتي مسجدي هم در تابران ساخت.[۱۴] در ابتداي سده ششم هجري گويا تابران مدتي دچار قحطي و بلا بوده، اين مطلب از نامه امام محمد غزالي به سلطان سنجر بر مي‌آيد؛[۱۵] اما تابران در رهگذر زمان همچنان يكي از شهرهاي مهم محسوب مي‌شد. چنان‌كه انوري شاعر معروف دربار سنجري در مدرسه منصوريه تابران تحصيل مي‌كرد و باغ و مدرسه آن را ستايش كرده‌است.[۱۶]

از جمله اماكني كه در عهد سلطان سنجر سلجوقي، به اصرار منابع شيعي متأخر، مانند مطلع‌الشمس و منتخب‌التواريخ، مورد توجه وي قرار داشت، مشهد بود. زيرا توس به واسطه وجود حرم علي بن موسي الرضا، از قطب‌هاي تشيع در خراسان به شمار مي‌آمد و بنا به اعتراف منابع شيعي آن دوره، مركزي ديني براي شيعيان و مورد علاقه ايشان بود و بنا به موقعيت جغرافيايي كه بر سر راه‌هاي تجاري داشت، از مراكز اقتصادي، نيز محسوب مي‌شد؛ و به اين ترتيب، اهميت سياسي نيز يافته بود.[۱۷] در سده ششم هجري نخستين گنبد حرم بر فراز قبهٔ موجود، به فرمان سلطان سنجر سلجوقي و به كوشش وزير وي، شرف الدين قمي ضمن تعمير حرم ساخته شد كه جنس آن گنبد از كاشي بود. قبه (گنبد آغازين) همان است كه امروزه از داخل حرم ديده مي‌شود و سطح مقعر و مقرنسهاي آينه كاري شدهٔ آن پيداست.[۱۸]

در خلال سده‌هاي چهارم تا ششم هجري، در عصر شكوفايي فرهنگ ايراني-اسلامي، دانشمندان و رجال برجسته‌اي از آن برخاسته؛ و در ديگر نواحي، و به طور عمده در شهرهايي كه بيشتر كانون توجه بود، شكوفا شدند. خواجه نظام‌الملك (۴۰۸ تا ۴۸۵ ه. ق)، امام محمد غزالي (۴۵۰ تا ۵۰۵ ه. ق)، احمد غزالي (۴۵۴ تا ۵۲۰ ه. ق)، ابوالقاسم فردوسي (۳۲۹ تا ۴۱۱ ه. ق)، اسدي توسي (متوفي ۴۶۵ ه. ق) و شيخ توسي (۳۸۵ تا ۴۶۰ ه. ق) از آن دسته‌اند.[۱۴]

توس در سال ۷۹۱ ه.ق. ضربهٔ مهلك را از جانب ميرانشاه، پسر تيمور، دريافت كرد. زماني كه نجيب‌زادهٔ مغولي حاكم بر منطقه دست به شورش زده و تلاش كرد خود را مستقل سازد، تيمور پسر خود ميرانشاه را براي مقابله با وي عازم منطقه كرد. توس پس از محاصره‌اي چندين ماهه مورد يورش قرار گرفت، به غارت و يغما برده شده و تلي از خاك از آن بر جاي ماند؛ ده هزار نفر از ساكنين توس در اين يورش قتل‌عام شدند. كساني كه از اين كشتار همگاني جان سالم به در بردند در پناهگاه حرم امام رضا سكني گزيدند. از اين پس توس متروكه شد و مشهد جايگاه اين شهر به عنوان پايتخت را از آن خود ساخت.[۷] بعد از آن، علي‌رغم تلاشي كه شاهرخ و شيبك خان ازبك در ۹۱۵ ه.ق. براي ساخت مجدد شهر انجام دادند،[۱۹] روي آباداني به خود نديد و به تدريج روستاهاي كوچكي جايگزين آن همه آوازه و رونق شد.[۷]

از اين زمان به بعد ديگر عصر حيات تابران به سر آمده بود و روي توجه تاريخ به سوي شهري قرار گرفت كه قرن‌ها با نام نوغان و از اين زمان به بعد با نام مشهد در كنار تابران قرار داشت و جاي اين شهر را گرفت.[۷] در دوران تيموري در سده نهم هجري، به دنبال كوشش‌هاي شاهرخ تيموري در آباداني مشهد، به همت همسر وي گوهرشادآغا، نخستين مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وي در سمت قبلهٔ حرم رضوي كه صحن جنوبي را تشكيل مي‌دهد به اتمام رسيد.[۲۰]
مشهد، از صفويه تا دوران معاصر

با توجه تيموريان به مشهد و به ويژه بعد از آن در دورهٔ صفويه با استقرار رسمي مذهب تشيع در ايران و توجه خاص صفويان به مشهد، نيز انتقال آب چشمه گيلاس در دو مرحله (دورهٔ تيموري و دورهٔ صفوي) به مشهد، اميد حيات دوباره تابران به كلي از ميان رفت.[۲۱][۲۲] با پيشرفت خاندان صفوي عرصهٔ تازه‌اي از موفقيت براي مشهد آغاز شد. نخستين شاه اين خاندان، شاه اسماعيل اول، شيعه را به عنوان مذهب رسمي بنيان نهاد و متعاقب اين امر شهرهاي مقدس داخل مرزهاي ايران به ويژه مشهد و قم، به يك شاخصهٔ اصلي در برنامهٔ وي بدل شدند، چنانچه در مورد جانشينانش نيز همين‌طور بود. زيارت اين آرامگاه‌هاي مقدس رونق قابل توجهي را براي اين شهرها به ارمغان آورد. در مشهد، بارگاه سلطنتي، فعاليت ساخت و ساز وسيعي را به نمايش گذاشت. در اين رابطه به ويژه شاه تهماسب اول، جانشين شاه اسماعيل اول و شاه عباس اول از چهره‌هاي شاخص به شمار مي‌آيند.[۷] سلاطين صفوي كه در اعتلاي شعائر مذهب شيعه سعي وافر داشتند، خراسان و بخصوص مشهد را مورد توجه خاص قرار دادند. بر همين اساس، هرات در عهد شاه اسماعيل اول از دارالملك خراسان خارج شد و شهر مشهد جاي آن را گرفت.[۲۳]

در زمان شاه طهماسب اول، خوانين شيبانيان چند مرتبه به مشهد حمله و يك مرتبه در سال ۹۳۶ آن را تصرف كرد.[۲۴][۲۵] سال ۹۹۷ سال فاجعه‌انگيزي براي مشهد بود. عبدالمؤمن شيباني پس از چهار ماه محاصره، شهر را مجبور به تسليم كرد. خيابان‌هاي شهر مملو از خون شدند و غارت و تاراج سرتاسري در دروازه‌هاي منطقهٔ مقدس تمامي نداشت. شاه عباس اول كه از سال ۹۹۳ تا صعود رسمي تاج و تختش به قزوين در سال ۹۹۵ در مشهد زندگي مي‌كرد، تا سال ۱۰۰۶ قادر به بازپس‌گيري مشهد از ازبك‌ها نبود.[۷]

در دوران پادشاهي شاه عباس اعتبار و رونق شهر مشهد رو به فزوني نهاد. شاهراهي ميان اصفهان، مشهد و هرات احداث گرديد و كاروانسراها و آب انبارهاي بزرگ در مسير آن ساخته شده، حرم رضوي نيز در اين عهد توسعه يافت.[۲۳] همچنين خياباني مستقيم از غرب به شرق شهر مشهد در دورهٔ شاه عباس احداث شد كه از ميان آن نهري جاري بود. از اقدامات ديگر وي در مشهد مي‌توان به انتقال آب چشمه گيلاس به مشهد اشاره كرد.[۲۶] شاه عباس، مشهد را به طور رسمي «شهر مقدس ايران» قرار داد تا آن كه مردم به زيارت امام هشتم شيعيان بروند و از رنج و مشقت‌هاي سفر حج و سخت‌گيري‌هاي حكام ولايات عثماني ديگر خبري نباشد.[۲۷]

در ايران عصر صفوي تنها سيزده شهر داراي بيگلربيگي عظيم‌الشأن بودند كه يكي از آنها مشهد بود. بيگلربيگي مشهد حاكمان تابعي هم داشت كه عبارت بودند از حكام سرخس، نيشابور، ترشيز، ابيورد، آزادوار، نسا، سبزوار، اسفراين، حورور ويساكوه، درون، تربت و بزاندوق.[۲۸] هم‌چنين ظاهراً مشهد يكي از معدود شهرهاي قلمرو صفويه بوده كه در روزگار شاه سليمان و شاه سلطان حسين در آن سكه ضرب مي‌شده‌است.[۲۹]

در سال ۱۱۳۵ و با آغاز حكومت شاه تهماسب دوم، ايل افغاني ابدالي به خراسان حمله كرد. مشهد سقوط كرد؛ ولي در سال ۱۱۳۸ ايراني‌ها موفق شدند پس از يك محاصرهٔ دوماهه اين شهر را باز پس گيرند.[۷]

خراسان در زمان نادر شامل بخشهايي از افغانستان و ماوراءالنهر بوده است كه در سايهٔ توسعه‌طلبي‌هاي نظامي نادر تا مرز هند و تركستان گسترش يافت. نادر، پايتخت را از اصفهان كه يادگار طرفداران صفوي بود به خراسان انتقال داد. او با استفاده از موقعيت ژئوپولتيك خراسان توانست بر اهداف سياسي خود دست يابد. مشهد مركز سياسي دولت وي و دژ كلات، حصاري طبيعي در مواقع بحراني گشت. ارتش او متكي بر نيروي رزمي قوميت‌هاي گوناگون به ويژه عشاير خراسان بود.[۳۰]

مشهد در زمان سلطنت نادر به اوج خود رسيد. نادر مشهد را به پايتختي برگزيد زيرا با توجه به گسترش زياد متصرفاتش در شرق، مشهد از اصفهان، پايتخت صفويان، داراي مركزيت بهتري بود. او يكي از بانيان بزرگ حرم علي بن موسي الرضا به شمار مي‌آيد. نادر به شكرانهٔ پيروزي بر ملك محمود سيستاني، گلدستهٔ طلايي در جنوب صحن عتيق (انقلاب فعلي) و شمال غربي گنبد بنا كرد. در همان زمان گلدستهٔ شاه تهماسبي را -كه در سمت ديگر صحن قرار داشت- براي اين كه با گلدستهٔ مذكور متناسب باشد خراب كرد و تجديد بنا نمود. هنگامي كه نادر با غنايم فراوان از هند بازگشت هداياي زيادي به حرم عرضه داشت و دستور داد ايوان اميرعليشير نوايي را از نو بنا كنند و با الواح زرين بپوشانند كه اكنون به نام ايوان طلاي نادري مشهور است. سقاخانه وسط صحن نيز به امر وي بنا گرديد. همچنين چهارصد جلد كتاب به كتابخانه آستان قدس اهدا كرد كه بدين ترتيب در شمار بزرگترين واقفين حرم درآمد. دوران شكوه و جلال مشهد ديري نپاييد زيرا علي‌رغم توجهي كه نادر به حرم و شهر داشت، سختگيري‌هاي پي‌درپي وي در سال‌هاي بعد براي مردم ساكن شهر دشوار و طاقت‌فرسا بود.[۳۱]

پس از نادر و جانشينانش، آخرين پادشاه افشاري، شاهرخ، به مدت ۵۰ سال به طور ضعيف و تحت نفوذ امرا و فرماندهان ايلات خراساني و حمايت‌هاي احمدشاه دراني در بخش كوچكي از خراسان غربي به مركزيت مشهد فرمان راند.[۳۰] احمد شاه و جانشين وي تيمور شاه، شاهرخ را به عنوان خراجگزار در متصرفات خراسان گماردند و بدين ترتيب خراسان به نوعي دولت حائل بين آنان و ايران تبديل شد. سلطنت شاهرخ نابينا با وقفه‌هاي كوتاه مدت و مكرر، بدون هيچ‌گونه واقعهٔ به ثبت رسيدهٔ خاصي سپري شد. پس از مرگ تيمور شاه (۱۲۰۷) آقا محمد خان پايه‌گذار سلسلهٔ قاجار موفق شد در سال ۱۲۱۰ قلمرو حكومتي شاهرخ را تصاحب كرده و وي را به مرگ محكوم كند و اين پايان جدايي خراسان از ديگر بخش‌هاي ايران بود.[۷]

در سده نوزدهم مشهد شهري داراي يك حصار و قلعه نظامي جهت حفاظت از حملات بود. اين شهر شش محله بزرگ و ده محله كوچك‌تر داشت. در ميانه شهر خيابان اصلي قرار داشت كه شهر را به دو نيمه تقسيم مي‌كرد و در طول آن نهر آبي جاري بود كه منبع اصلي آب شهر بود. منبع اصلي درآمد شهر ناشي از حرم رضوي و زائران آن بود.[۳۲]
مشهد در دوران قاجاريه و پهلوي
نمايي از خانه‌ها و مدرسه‌اي در مشهد، سال ۱۸۵۸

اعتراض مردم مشهد به حكومت آصف‌الدوله، حاكم خراسان، اعتراض نسبت به واگذاري امتياز تنباكو و همچنين خيزش مردمي در جريان انقلاب مشروطه، از مهم‌ترين وقايع دوران قاجاريه در مشهد به شمار مي‌رود. مشهد در زمرهٔ نخستين شهرهاي كشور بود كه مردم آن نسبت به انعقاد قرارداد تنباكو و ورود كاركنان شركت رژي به اين شهر، در روز ۱۳ مهر ۱۲۷۰ اعتراض كردند و دست به تظاهرات زدند. واكنش مأموران «فتحعلي‌خانِ» صاحب ديوان، حاكم وقت خراسان، به اين اعتراض، استفاده از زور و سركوب معترضان بود. با ضرب و جرح راهپيمايان، تعداد زيادي از مردم مشهد در اعتراض به اين رفتار در مسجد گوهرشاد متحصن شدند. ناصرالدين شاه ناچار شد اجراي قرارداد را در مشهد، شش ماه به تأخير بيندازد و پس از آن نيز اجراي قرارداد در مشهد اجباري نبود.[۳۳]

مشهد، مركز ايالت خراسان، نقشي بارز در مبارزات ضد استبدادي ايرانيان، كه به انقلاب مشروطه منجر شد، ايفا كرده‌است و برخي كارشناسان، با اتكا به همين سابقهٔ مبارزاتي، براي اين شهر نقشي پيشروانه و الهام‌بخش در روند پيروزي انقلاب مشروطه قائل شده‌اند. با پيروزي انقلاب مشروطه، و به رغم مبارزات آزادي‌خواهان، فضاي مشهد اختناق‌آلود و پرتنش شد و مشروطه‌خواهان در رسيدن به آرمان‌هاي خويش توفيق چنداني نيافتند. بسياري از آزادي‌خواهان مشهد دستگير، زنداني، و تبعيد شدند و مشروطه و مشروطه‌خواهي در اين شهر منزوي و سركوب شد. بر خلاف نظر رايج، كه انزواي مشروطه در مشهد را به عدم اقبال مردم اين شهر نسبت به مشروطه نسبت مي‌دهد، مشكل اصلي اين شهر، علاوه بر وجود نهادهاي مشروعه‌خواه، حضور گستردهٔ نيروهاي روسي و مداخلات و كارشكني آن‌ها در راه پيشبرد مشروطه بوده‌است. مداخلات روس‌ها در مشهد سرانجام منجر به ماجراي به توپ بستن حرم علي بن موسي الرضا شد. روس‌ها اين اقدام را به منظور ترساندن مشروطه‌خواهان مشهد و دادن هشدار به دولت مشروطه و مشروطه‌خواهان ديگر شهرها انجام دادند. به اين ترتيب مشروطه‌خواهان در مشهد به شدت منزوي و سركوب شدند و نااميدي و رخوت نه فقط مشهد بلكه سراسر نواحي شمالي و ديگر ايالات ايران را فراگرفت.[۳۴]

در سال ۱۲۹۰ خورشيدي يوسف خان از خواص هرات با نام محمدعلي‌شاه در مشهد اعلام استقلال كرد. روس‌ها به اين بهانه در ۹ فروردين ۱۲۹۱، مشهد را به توپ بستند و بسياري از مردم، شهروندان و زائرين كشته شدند. پس از اين واقعه يوسف خان توسط ايرانيان، زنداني و به مرگ محكوم شد.[۷][۳۵][۳۶]
طرح جامع شهر مشهد در سال ۱۳۵۲ خورشيدي

مهم‌ترين واقعهٔ تاريخ سياسي معاصر مشهد، واقعه مسجد گوهرشاد در زمان رضاشاه است. در ۲۱ تير ۱۳۱۴ جمعيت زيادي در مسجد گوهرشاد تجمع كردند و عليه اقدامات دولت در رابطه با قانون كشف حجاب در ايران اعتراض نمودند. مأمورين نظامي و انتظامي با مردم درگير شدند و تعدادي از مردم درون مسجد كشته شدند. در اين واقعه تعداد بسياري كشته، مجروح و بازداشت شدند. كشتار مردم در اين مسجد به اندازه‌اي بود كه به نقل از شاهدان عيني چند كاميون جنازه از صحنه كشتار خارج كردند.[۳۷]

توسعه شهر در دهه ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ در جنوب غربي و غرب صورت گرفت. راه آهن و فرودگاه تأثير زيادي بر چگونگي هدايت توسعه داشته‌اند. در دهه ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۵، جادهٔ جديد تهران باعث توسعهٔ شهر به سمت جنوب گرديد. از سال ۱۳۴۵ به بعد توسعهٔ شهر منطبق با طرح جامع هدايت شده‌است. در سال ۱۳۵۵ محور اصلي جادهٔ سنتو، دانشگاه فردوسي و پارك ملت توسعهٔ شهر را به سمت غرب تشديد نمودند. اين شهر قرار بود به دو قسمت مذهبي-سنتي (مشهد شرقي يا رضوي) و توريستي-مدرن (مشهد غربي يا پهلوي) تقسيم شود، كه با انقلاب اسلامي ناكام ماند.[۳۸]
مشهد در دوران جمهوري اسلامي

در دورهٔ شهرداري شهردار پژمان، توسعه طبق طرح جامع پيشين با پاره‌اي تغييرات انجام گرديد و شهرستان بينالود به عنوان بخش گردشگري مشهد معرفي گرديد. اكنون، ساختار كالبدي شهر به صورت قطاعي است. مراكز تجاري و خدماتي در اطراف حرم و قطاع غربي تمركز يافته‌اند و واحدهاي مسكوني در دو محور غرب و شرق قرار دارند.[۳۸]

در سال‌هاي اخير حركت ساخت و سازهاي مدرن در مشهد شتاب بيشتري گرفته‌است. بر اساس چشم‌انداز مشهد در سال ۱۴۰۰ اين شهر به شهري مدرن با معماري اسلامي-مدرن تبديل خواهد شد. در اين راستا ۴۸ پروژهٔ بزرگ معماري براي شهر در نظر گرفته شده‌است.[۳۹] با اين حال، برخي از كارشناسان معتقدند كه اين پروژه‌ها جلوهٔ اسلامي شهر را خدشه‌دار مي‌كند.[۴۰][۴۱] هم‌چنين ساخت و سازهاي جديد در اطراف حرم علي بن موسي الرضا باعث شده كه خط آسماني و منظر تاريخي و فرهنگي مجموعه حرم مورد تعرض قرار گيرد.[۴۲][۴۳] اين مسئله باعث بروز واكنش‌هايي از سوي برخي چهره‌هاي مذهبي و سياسي شد؛[۴۴] و همين‌طور ثبت شدن اين مجموعه در ميراث جهاني يونسكو را با مشكل روبرو كرده‌است.[۴۵]
جغرافياي طبيعي
موقعيت جغرافيايي

شهر مشهد مركز استان خراسان رضوي با ۳۲۸ كيلومتر مربع مساحت،[۲] در شمال شرق ايران و در طول جغرافيايي ۵۹ درجه و ۱۵ دقيقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقيقه و عرض جغرافيايي ۳۵ درجه و ۴۳ دقيقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقيقه و در حوضهٔ آبريز كشف رود، بين رشته‌كوه‌هاي بينالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دريا حدود ۱۰۵۰ متر (حداكثر ۱۱۵۰ متر و حداقل ۹۵۰ متر) است.[۳]
Compass rose pale.svg سرخس كلات چناران Compass rose pale.svg
سرخس شمال نيشابور و چناران
شرق مشهد غرب
جنوب
تربت جام فريمان نيشابور
زمين‌شناسي
نقشه اقليمي ايران. شهر مشهد در منطقه مديترانه‌اي با باران بهاره قرار گرفته‌است.

██ معتدل خزري بسيار مرطوب

██ معتدل خزري

██ مديترانه‌اي با باران بهاره

██ مديترانه‌اي

██ كوهستاني سرد

██ كوهستاني بسيار سرد

██ نيمه‌بياباني سرد

██ نيمه‌بياباني گرم

██ بياباني خشك

██ بياباني خشك گرم

██ خشك ساحلي گرم

██ خشك ساحلي

دشت مشهد به صورت دره‌اي وسيع داراي ابعادي به طول بيش از ۱۰۰ كيلومتر و عرض متوسط حدود ۲۵ كيلومتر و وسعت حدود ۲۵۰۰ كيلومتر مربع است. دشت مشهد با مختصات طول جغرافيايي ´۲۱:°۵۸ تا ´۰۸:°۶۰ درجه شرقي و عرض جغرافيايي ´۴۰:°۳۵ تا ´۰۳:°۳۶ درجه شمالي در حوضهٔ آبريز رودخانهٔ كشف‌رود در خراسان رضوي قرار دارد. از ميان سازندهاي موجود در اين دشت، سازند مزدوران (سازند دوران دوم) در رابطه با منابع آب زيرزميني حائز اهميت است. اين سازند كه از رسوبات سخت كربناته تشكيل شده، به دليل وجود فضاهاي خالي كارستي قادر است سفره‌هاي آب زيرزميني را به وجود آورد. از جمله منابع آب سطحي اين دشت نيز مي‌توان به خود رودخانهٔ كشف‌رود اشاره كرد. اين رودخانه در گذشته داراي آب زيادي بوده‌است؛ ولي در حال حاضر به علت پايين افتادن سطح آب زيرزميني و در نتيجه قطع شدن زهكش‌ها تنها در مواقع سيلابي شديد، مقداري آب از سرشاخه‌هاي آن وارد مي‌شوند.[۴۶]
اقليم

مشهد به دليل موقعيت جغرافيايي خاص كه در منطقهٔ مرزي بين شمال و جنوب خراسان قرار دارد و هم‌چنين تداخل جبهه‌هاي مختلف آب و هوايي، داراي آب و هوا و خصوصيات ويژهٔ اقليمي است و قسمت اعظم دشت مشهد-نيشابور، جزء اقليم سرد و خشك و قسمتي از دشت مشهد-قوچان، نيمه خشك و سرد و بخش كوچكي از بلندترين ارتفاعات رشته‌كوه‌هاي بينالود و هزار مسجد جزء اقليم مرطوب سرد است و در مجموع شهر مشهد داراي آب و هواي متغير، اما معتدل و متمايل به سرد و خشك است و از تابستان‌هاي گرم و خشك و زمستان‌هاي سرد و مرطوب برخوردار است.[۴۷] وزش بادها در شهر مشهد بيشتر در جهت جنوب شرقي به شمال غربي است. بيشينهٔ درجه حرارت در تابستان‌ها ۴۳ درجه بالاي صفر و كمينهٔ آن در زمستان‌ها ۲۳ درجه زير صفر است.[۴۸]
ميانگين دما و بارش براي آب و هواي مشهد در سال ۲۰۱۴ ميلادي
ژانويه فوريه مارس آوريل مه ژوئن ژوئيه اوت سپتامبر اكتبر نوامبر دسامبر
دماي بيشينه (°C) ۶٫۲ ۸٫۶ ۱۴٫۱ ۲۰٫۸ ۲۶٫۸ ۳۲٫۴ ۳۴٫۴ ۳۲٫۸ ۲۸٫۸ ۲۲ ۱۵٫۸ ۹٫۶ Ø ۲۱
دماي كمينه (°C) -۵٫۱ -۲٫۹ ۲٫۳ ۷٫۹ ۱۱٫۹ ۱۵٫۶ ۱۷٫۹ ۱۵٫۳ ۱۰٫۴ ۵٫۴ ۱٫۳ -۲٫۷ Ø ۶٫۴
بارش (mm) ۳۳٫۱ ۳۶٫۴ ۵۲ ۴۸٫۸ ۲۵٫۵ ۳ ۰٫۹ ۰٫۷ ۱٫۵ ۱۱٫۲ ۱۵٫۷ ۲۶٫۹ Σ ۲۵۵٫۷
روزهاي باراني ۵٫۸ ۶٫۳ ۸٫۳ ۷٫۴ ۴٫۴ ۰٫۸ ۰٫۳ ۰٫۲ ۰٫۵ ۲ ۲٫۷ ۴٫۵ Σ ۴۳٫۲
دما
۶٫۲
-۵٫۱

۸٫۶
-۲٫۹

۱۴٫۱
۲٫۳

۲۰٫۸
۷٫۹

۲۶٫۸
۱۱٫۹

۳۲٫۴
۱۵٫۶

۳۴٫۴
۱۷٫۹

۳۲٫۸
۱۵٫۳

۲۸٫۸
۱۰٫۴

۲۲
۵٫۴

۱۵٫۸
۱٫۳

۹٫۶
-۲٫۷
ژانويه فوريه مارس آوريل مه ژوئن ژوئيه اوت سپتامبر اكتبر نوامبر دسامبر
بارش ۳۳٫۱
۳۶٫۴
۵۲
۴۸٫۸
۲۵٫۵
۳
۰٫۹
۰٫۷
۱٫۵
۱۱٫۲
۱۵٫۷
۲۶٫۹
ژانويه فوريه مارس آوريل مه ژوئن ژوئيه اوت سپتامبر اكتبر نوامبر دسامبر
منبع: سرويس اطلاعاتي آب و هواي جهان[۴۹]
زمين‌لرزه
مقايسهٔ نسبي ميزان خطر زمين‌لرزه در نقاط مختلف ايران؛ نقاط سرخ‌تر نقاطي هستند كه شتاب حداكثر جنبش زمين در آن‌ها بيش‌تر است.

منطقهٔ خراسان در طول تاريخ هميشه يكي از فعال‌ترين مناطق زمين‌لرزه‌خيز كشور بوده‌است. آمار چهل سال گذشته نشان مي‌دهد كه بيش از نيمي از قربانيان زمين‌لرزه در ايران را قربانيان اين منطقه تشكيل مي‌دهند.[۵۰] زلزله‌هاي زيادي در مشهد رخ داده كه حدود ۱۴ واقعه متعلق به سال‌هاي ۱۰۰۸، ۱۰۵۲، ۱۰۵۳، ۱۰۵۹، ۱۰۷۷، ۱۰۸۴، ۱۰۸۷، ۱۱۱۸، ۱۱۱۹، ۱۲۱۴، ۱۲۳۲، ۱۲۳۶، ۱۲۵۴، ۱۲۷۴ ه.ق. در كتب تاريخ به ثبت رسيده‌است. در پانزدهم ربيع‌الثاني سال ۱۰۸۴ ه.ق. به هنگام سلطنت شاه سليمان صفوي زمين‌لرزهٔ ويرانگري در مشهد رخ داده كه حدود دو سوم شهر مشهد از جمله گنبد حرم علي بن موسي الرضا، سقف گنبد مسجد گوهرشاد و مدارس پريزاد، دودر، مدرسه بالاسر، مدرسه پايين پا آسيب فراوان ديده و حدود چهارهزار نفر از مردم مشهد زير آوار كشته شدند.[۵۱][۵۲]

يكي از گسل‌هاي مشهد، گسل شمال مشهد است. اين گسل ادامهٔ گسل توس است كه در شمال شهر توس از گسل كشف‌رود منشعب شده و با امتداد شمال غرب-جنوب شرق از گوشهٔ شمالي مشهد عبور مي‌كند. در گزارش شماره ۷۲ سازمان زمين‌شناسي اين گسل تحت عنوان گسل توس ناميده شده‌است. در گزارش مزبور ادامهٔ گسل به سمت شمال شرق كه توسط آبرفت پوشيده شده به صورت گسل احتمالي نشان داده شده‌است. هم‌چنين بربريان و همكاران، كانون سطحي زلزلهٔ تاريخي ۱۵۹۸ مورخ ۳ ژوئيهٔ ۱۹۷۳ با بزرگي ۶/۶، اول آوريل ۱۶۷۸ و ۲۶ فوريه ۱۸۸۳ را در مجاورت گسل احتمالي توس مشخص نموده‌اند.[۵۳]
جمعيت‌شناسي
تغييرات جمعيت مشهد بين سال‌هاي ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ هجري شمسي[۵۴]

شهر مشهد، در سدهٔ اخير از رشد جمعيت بالايي برخوردار بوده‌است. در نخستين سرشماري رسمي ايران كه در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، اين شهر، با ۲۴۱٬۹۸۹ نفر جمعيت پس از شهرهاي تهران، تبريز و اصفهان، چهارمين شهر پرجمعيت ايران بود. در سرشماري بعدي و در سال ۱۳۴۵، اين شهر پس از تهران و اصفهان، جايگاه سوم را در بين شهرهاي ايران داشت. در سرشماري سال ۱۳۵۵، مشهد، پس از تهران، دومين شهر پرجمعيت ايران بود و تا آخرين سرشماري در سال ۱۳۹۰، همين جايگاه را داشته‌است.[۵۴] بر اساس سرشماري عمومي نفوس و مسكن سال ۱۳۹۰ خورشيدي، جمعيت شهر مشهد در اين سال، بالغ بر ۲٬۷۶۶٬۲۵۸ تن بوده‌است.[۱]
هرم جمعيتي شهر مشهد در سال ۱۳۹۰[۵۵] مردان سن زنان
۶۹٬۸۲۱ ۶۵+ ۷۱٬۳۶۲
۲۹٬۶۷۴ ۶۰–۶۴ ۳۲٬۴۷۶
۴۹٬۵۲۱ ۵۵–۵۹ ۴۸٬۶۰۳
۶۷٬۲۰۶ ۵۰–۵۴ ۶۶٬۸۱۱
۷۶٬۲۱۹ ۴۵–۴۹ ۷۵٬۷۸۴
۸۹٬۷۱۰ ۴۰–۴۴ ۹۰٬۵۳۰
۱۰۳٬۵۰۳ ۳۵–۳۹ ۹۹٬۴۶۱
۱۳۲٬۲۷۸ ۳۰–۳۴ ۱۳۲٬۱۹۶
۱۶۹٬۰۲۸ ۲۵–۲۹ ۱۶۸٬۱۸۲
۱۵۱٬۶۰۱ ۲۰–۲۴ ۱۶۰٬۴۷۰
۱۱۱٬۸۰۰ ۱۵–۱۹ ۱۱۴٬۷۰۴
۱۰۷٬۷۱۷ ۱۰–۱۴ ۱۰۵٬۱۲۴
۱۰۹٬۴۱۳ ۵–۹ ۱۰۴٬۳۲۸
۱۲۰٬۰۹۳ ۰–۴ ۱۱۴٬۶۷۲
قوميت

نظرسنجي سال ۱۳۸۹

طي پژوهشي كه شركت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شوراي فرهنگ عمومي در سال ۸۹ انجام داد و بر اساس يك بررسي ميداني و يك جامعه آماري از ميان ساكنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستاي سراسر كشور، درصد اقوامي كه در اين نظرسنجي نمونه‌گيري شد در مشهد به قرار زير بود:[۵۶]
اقوام كلانشهر مشهد
قوميت درصد
فارس

۹۳٫۵٪
ترك

۳٫۴٪
شمالي

۰٫۵٪
كرد

۱٫۵٪
عرب

۰٫۵٪
ساير

۰٫۵٪

در مشهد جمعيت قابل توجهي از مهاجران افغان سكونت دارند. اين مهاجران بيشتر پس از حملهٔ شوروي سابق به افغانستان و هم‌چنين ظهور طالبان و متعاقب آن حمله به افغانستان توسط آمريكا و نيروهاي ناتو، به ايران مهاجرت كردند. در خلال سالهاي ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۰ جمعيتي قريب به ۵٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر به صورت گروهي به كشور و به تبع آن به استان خراسان و شهر مشهد وارد شدند. پس از حملهٔ آمريكا به افغانستان، حدود يك ميليون نفر مهاجر مجاز و ۲٬۵۰۰٬۰۰۰ ميليون نفر مهاجر غيرمجاز به كشور وارد شدند. از طرف ديگر، هم‌زمان با آغاز جنگ ايران و عراق جمعيتي ديگر از آوارگان عراقي نيز در اثر بروز جنگ و ناآرامي مجبور به ترك عراق شده كه بسياري از آنها به دليل باورهاي ديني و اعتقادي و روابط اجتماعي و فرهنگي با شهروندان ايراني، در استان خراسان رضوي به ويژه شهر مشهد و ساير شهرستان‌هاي استان (مانند نيشابور) اسكان يافتند و بسياري از آنها با زنان ايراني ازدواج كرده و تشكيل خانواده داده‌اند. بر اساس طرح جامع سرشماري و شناسايي اتباع خارجي در سال ۱۳۷۹–۱۳۸۰ جمعيتي در حدود ۱۴۲٬۰۰۰ نفر تبعه افغاني، ۱۳٬۹۰۰ نفر تبعه عراقي و ۱۰۰ نفر ساير ملل در استان خراسان رضوي شناسايي شدند. هم‌اكنون بر اساس آمارهاي موجود قريب به ۶۰٬۰۰۰ نفر دانش‌آموز تبعه خارجي كه ۹۰درصد آنها را اتباع افغانستان تشكيل مي‌دهند در مدارس دولتي مشغول به تحصيل هستند. هم‌چنين قريب به ۲۷۰۰ نفر دانشجوي تبعه خارجي در مراكز آموزش عالي استان مشغول به تحصيل هستند.[۵۷] بر طبق آمار اداره كل امور اتباع و مهاجرين استانداري خراسان رضوي، ۹۵درصد مهاجرين اين استان در مشهد ساكن هستند.[۵۸]

در سال‌هاي اخير، مشهد شاهد مهاجرت اقوام بلوچ و كرد نيز بوده‌است. اين موضوع سبب واكنش برخي از روحانيون كشور نظير مكارم شيرازي شده‌است. بر طبق گفتهٔ آنان، اين مهاجران، كه عمدتاً اهل تسنن هستند، با خريد ملك و زمين در مشهد و ديگر شهرهاي كشور مانند شيراز و اروميه، درصدد تغيير بافت مذهبي اين شهرها بوده و زمينه را براي نفوذ وهابيت و نيروهاي تكفيري فراهم مي‌كنند.[۵۹][۶۰] در واكنش به اين اظهارات، مولوي عبدالحميد، امام جمعه اهل سنت زاهدان، اين سخنان را نگران‌كننده و ناشي از بالا رفتن سن و زودباوري آيت‌الله مكارم عنوان كرد.[۵۹]
زبان
نوشتار اصلي: لهجه مشهدي

زبان مردم مشهد، زبان فارسي با گويش و لهجهٔ مشهدي است. اين لهجه سرشار از واژه‌هاي كهن و ريشه‌دار زبان فارسي است. لهجهٔ مشهدي يكي از لهجه‌هاي مهم و تأثيرگذار فارسي به شمار مي‌آيد و به نوعي خاستگاه ادبيات اصيل شاعراني همچون فردوسي، عطار و خيام است. اين لهجه را شاخه‌اي از فارسي دري مي‌دانند و بسياري از واژگان گمشدهٔ اين زبان را مي‌توان در گفتار عاميانهٔ مشهدي‌ها جستجو كرد.[يادداشت ۴] به واسطه اختلاط و ارتباط نزديك مشهدي‌ها با ساير اقوام، ردپايي از زبان‌ها و گويش‌هاي ديگر نظير: عربي، تركي، مغولي، افغانستاني (پشتون)، كردي، انگليسي، هندي، روسي و فرانسوي را مي‌توان در آن ديد.[۶۱]

تقي وحيديان كاميار، استاد دانشگاه فردوسي مشهد مي‌گويد:[۶۲]

نزديك‌ترين گويش به فارسي معيار، گويش مشهدي است، به طوري كه اصيل‌ترين و ريشه‌دارترين فارسي را مي‌توان از مردم اين شهر شنيد.

وي مي‌افزايد:

برخلاف تصور عامه كه ريشه‌هاي زبان فارسي را از فارس و شيراز مي‌دانند، فارسي دري اصيل از توس قديم، نيشابور و مشهد كنوني انتشار يافته است.

مهدي سيدي، پژوهشگر و كارشناس در زمينه لهجه و گويش مشهدي مي‌گويد:[۶۲]

لهجه و گويش مشهدي يا به عبارت علمي‌تر فارسي مشهدي يكي از موثرترين گويش‌ها در فارسي دري است، چرا كه خاستگاه فارسي دري و همچنين ادبيات اصيل فارسي اين گويش و زبان زيباست.

امروزه كمتر كسي در بين قشر جوان مشهد با اين لهجه صحبت مي‌كند. بيشتر جوانان مشهدي صحبت كردن با اين لهجه را نوعي سرشكستگي مي‌پندارند. با اين همه، هنوز اين لهجه و گويش در ميان قديمي‌ها رواج دارد. كارشناسان يكي از دلايل عدم اقبال مردم نسبت به لهجه مشهدي را عملكرد نه چندان مثبت صدا و سيما مي‌دانند.[۶۳]
مذهب

بيشتر مردم شهر مشهد، مسلمان و شيعهٔ دوازده امامي هستند. اين موضوع به واسطهٔ وجود حرم علي بن موسي الرضا در اين شهر نيز تشديد شده‌است. با اين حال، اقليت‌هاي ديني ديگري نيز در مشهد وجود داشته يا دارند.

در مشهد محله‌اي به نام «محلهٔ جديد» وجود دارد كه مجتمع مسكوني يهوديان در مشهد بود. اين محله منازل بزرگ و محكم با ديوارهاي بلند داشت و خانه‌ها از داخل با يكديگر مرتبط بود. اقليت يهودي مشهد كه بينش و هوشياري اقتصادي داشتند با توسعهٔ عمراني مشهد به خيابان‌هاي جنت و جم (پاسداران كنوني) نقل مكان كردند و عده‌اي هم به اسرائيل مهاجرت كردند.[۶۴]

مهاجران ارمني از اواخر قرن نوزدهم ميلادي و در زمان حكومت قاجار از مرز باجگيران و درگز وارد اين استان شدند و سپس در شهرهاي مشهد، قوچان، نيشابور، شيروان، سبزوار، بجنورد و درگز اقامت گزيدند. بعدها تجار ارمني از مناطق ديگر ايران مانند آذربايجان و اصفهان نيز به اين استان نقل مكان كردند و به كارهاي تجاري و صنعتي مشغول شدند. اكثر كارخانه‌هاي ارمنيان كارخانهٰهاي تصفيهٔ پنبه، توليد الكل صنعتي و پزشكي، قيرسازي و نخ‌ريسي بودند. مطابق برخي منابع، در ۱۹۶۵، ۵۱ خانوار ارمني در مشهد اقامت داشته‌اند و مطابق آمار ۱۹۶۶، ۳۲۰ ارمني در مشهد و ۵۲۱ ارمني در كل استان خراسان ساكن بوده‌اند. در ۱۹۱۳، ارمنيان مشهد مدرسهٔ هايكازيان را، كه در واقع شعبه‌اي از مدرسه هايكازيان تهران بود، تأسيس كردند. در ۱۹۴۱، كليساي مسروپ مقدس، كه نزد اهالي به «كليساي حضرت مريم» نيز معروف است، احداث شد. اهالي ارمني شهر مشهد داراي گورستان ويژهٔ خود بوده‌اند كه سال تأسيس آن به ۱۹۴۴ بازمي‌گردد. در اين گورستان نمازخانه‌اي هم وجود داشت. غير از سنگ قبرهاي متعلق به ارمنيان، در قسمت خاصي از آن قطعه‌اي به ۳۲ سرباز لهستاني كه در زمان جنگ جهاني دوم در محلي نزديك قوچان كشته شده بودند اختصاص يافته بود. هم‌چنين انجمن فرهنگي ـ ورزشي آرارات از ۱۹۸۳ در اين شهر شعبه‌اي ايجاد كرده‌است كه تاكنون نيز به فعاليت‌هاي فرهنگي ورزشي خود ادامه مي‌دهد.[۶۵]

در مشهد اقليتي از بهاييان نيز هستند، اما به دليل فقدان آمار رسمي تعداد آنان مشخص نيست. در سال ۱۳۴۵، در اوايل صدارت اميرعباس هويدا، ايران به ۲۴ «قسمت امري» تقسيم مي‌شد.[يادداشت ۵] هر قسمت امري داراي مركزي بود كه محفل آن به «محفل روحاني مركز قسمت امري» موسوم بود و خراسان به مركزيت مشهد يكي از آن قسمت‌هاي امري بود. در سال ۱۳۴۹ تعداد مراكز قسمت امري ايران به ۶۷ مركز رسيد و در «نقشهٔ پنج ساله»، كه به اواخر دوران سلطنت پهلوي تعلق دارد، بايد تعداد محافل محلي ايران به ۱۱۰۰ محفل مي‌رسيد.[۶۶]
جاذبه‌هاي گردشگري
جاذبه‌هاي مذهبي
مسجد حوض لقمان – مشهد

در تاريخ ۸ آبان ۱۳۸۸ مصادف با سالروز تولد امام هشتم شيعيان، توسط محمود احمدي‌نژاد، رئيس جمهور وقت و نمايندگان مجلس شوراي اسلامي، مشهد رسماً به عنوان «پايتخت معنوي ايران» انتخاب شد.[۶۷] مهم‌ترين مكان مذهبي شهر مشهد كه مهم‌ترين مكان مذهبي ايران نيز هست، حرم علي بن موسي‌الرضا است كه سالانه پذيراي بيش از ۲۷ ميليون زائر داخلي[۶۸] و دو ميليون زائر خارجي[۶۹] است. موزه‌هاي آستان قدس رضوي نيز – كه خود شامل چندين موزه است – در مجموعهٔ حرم قرار دارد.
حرم علي بن موسي الرضا و ساير اماكن متبركه
عكسي از حرم علي بن موسي الرضا

آرامگاه علي بن موسي الرضا در مشهد كه با نام حرم امام رضا و حرم رضوي شناخته مي‌شود، مجموعه‌اي است كه دربرگيرنده آرامگاه علي بن موسي الرضا مي‌باشد. اين مجموعه از نظر مساحت بزرگترين و از لحاظ جمعيت دومين مسجد در جهان است. همچنين اين مجموعه شامل مسجد گوهرشاد، يك موزه، دو كتابخانه، چهار مدرسه علوم ديني،[۷۰] يك گورستان، دانشگاه علوم اسلامي رضوي، يك سالن غذاخوري براي زائران، رواق‌هاي وسيع براي نمازگزاران و چندين ساختمان ديگر است. اين مجموعه يكي از مراكز گردشگري در ايران است.[۷۱] حرم به تنهايي محوطه‌اي به مساحت ۲۶۷٬۰۷۹ متر مربع را پوشش مي‌دهد و در صورتي كه هفت صحن با مساحت ۳۳۱٬۵۷۸ به آن افزوده شود، مساحت نهايي مجموعه ۵۹۸٬۶۵۷ متر مربع مي‌شود.[۷۲] هر سال مراسم غبارروبي در اين مكان انجام مي‌شود.[۷۳]

ديگر مسجدها، حسينيه‌ها و امامزاده‌ها از جمله مكان‌هاي مذهبي هستند كه داراي زيارت‌كنندگان فراواني هستند. مسجد جامع گوهرشاد واقع در محدودهٔ حرم رضوي، مسجد هفتاد و دوتن، مصلي طرق، مسجد و حسينيه كرامت، آرامگاه پير پالاندوز، آرامگاه شيخ نخودكي، گنبد خشتي، گنبد سبز
برچسب: ، تاريخچه مشهد، جاذبه هاي تاريخي مشهد، جاذبه هاي مذهبي مشهد، مشهددر دوران حكومت‌هاي ايراني تا عصر صفويه، پيشينه كاربرد نام مشهد،
ادامه مطلب